Wracam dziś do jednego z moich ulubionych tekstów i
nominałów, czyli jak w tytule czeka nas wpis aktualizacyjny. Sytuacja w numizmatyce
stanisławowskiej zmienia się dynamicznie, zatem po nieco ponad roku od chwili
opublikowania pierwszego tekstu na ten temat, czas na aktualizacje stanu wiedzy
o tym ciekawym i rzadkim półzłotku z 1768. Kiedy badałem te monety w poprzednim
roku byłem absolutnie pewien, że pokazując swoje podejście do problemu
nieznanego nakładu tego rocznika oraz opisując przy tym po 3 warianty rewersu i
awersu, rzucam nowe światło na mennictwo Poniatowskiego. I to mocny snop światła,
który przez lata będzie oświecał ten dość trudny do zbadania rocznik. Nic bardziej
mylnego. Moje ustalenia wytrzymały jedynie rok z małym hakiem. Gdy okazało się,
że z powodu jednego niepozornego sreberka z nienotowanym jak dotąd awersem,
muszę zaktualizować cały wpis o roczniku 1768, to korzystając z tej
sprzyjającej okoliczności zdecydowałem się na zmianę totalną. Zapominamy o
poprzednim wpisie. W dzisiejszym artykule pokażę czytelnikom nieopisaną wcześniej
monetę, odniosę się do tajemnicy nieznanego nakładu dwugrosza 1768, wskażę
błędy w katalogu Parchimowicz/ Brzeziński oraz jako bonus, powtórzę badanie
ilościowe wyposażony w zdecydowanie większą próbę monet. Wiele celów jak na
jeden wpis aktualizacyjny. Dzisiejszy artykuł będzie, więc pełnym opisem
rocznika i w całości zastąpi zeszłoroczny tekst. Z góry zakładam, że nowe
informacje jedynie potwierdzą, że dwugrosz 1768 sam w sobie jest bardzo ciekawy
a półzłotki, które są jednym z moich ulubionych nominałów, stanowią niezwykle
wartościowe obiekty kolekcji sreber Poniatowskiego. Pozostaje jedynie ponowić
stary apel - zbierajmyż półzłotki! J.
Zacznę jednak od refleksji na temat katalogu, gdyż
po raz kolejny okazało się, że najnowsza publikacja Parchimowicz/Brzeziński nie
jest idealna i zabolało mnie z tego powodu serducho, że dałem się im nabrać w
zeszłorocznym tekście. W takich chwilach przypomina mi się dawna wymiana opinii
ze znanym specjalistą od mennictwa okresu SAP, Rafałęm Janke na temat żmudnego procesu
tworzenia i publikowania książkowych katalogów monet. Zgodziłem się wówczas z
twierdzeniem bardziej doświadczonego kolegi, że autor katalogu wydawanego w
postaci książkowej zbiera materiały latami, a jednak często już oddając
materiał do druku żałuje, że nie uwzględnił w nim kilku najnowszych nowinek,
jednak nie ma już czasu na kolejną korektę. A kiedy w końcu katalog się ukazuje
drukiem i trafia do ludzi, to często jest już w niemałej części zdezaktualizowany.
A później jest już tylko gorzej… Badacze i pasjonaci odkrywają nowe rzeczy a w
tym czasie papierowy katalog się starzeje i najczęściej nie doczekuje się nawet
drugiego wydania. To dosyć frustrujące,
że stosunkowo do innych nacji, niewiele pewnego materiału o mennictwie pozostało
nam z dawnych czasów. W badaniu okresów Polski Królewskiej jest deficyt faktów
i ciągła niepewność trafnej interpretacji mglistych wskazówek. Nasza wiedza
okazuje się być szczątkowa, często jedynie empiryczna, lub poskładana z
kawałków porozrzucanych gdzieś po różnych źródłach. I to jest właśnie ta drobna
przewaga bazy wiedzy budowanej w sieci, którą w dowolnym momencie można
rozbudować czy edytować. A gdyby spojrzeć na ten problem z przymrużeniem oka…
zapraszam na ilustrację J.
My na szczęście nie musimy wybierać spośród dwóch kolorowych
pigułek jak Neo w filmie „Matrix”, z którego zaczerpnąłem powyższe zdjęcie i
możemy posiadać oba źródła na raz. To jednak prawda, że na blogu nie odczuwam
aż takiej obawy jak autorzy publikacji książkowych. Nowe odkrycia są, bowiem paliwem
dla bloggera, a aktualizacje starszych tekstów powoli stają się u mnie jednym z
podstawowych działań. W końcu tym roku to już kolejny wpis tego typu. Oczywiście
zdaje sobie sprawę, że wraz z rozwojem strony i powiększaniem się ilości
opisanych na niej monet, może być tylko „gorzej” i jeszcze nie raz będę prostował
poprzednie tezy lub ogłaszał nowe odkrycia. Co jakoś w ogóle mnie nie smuci J.
Tu jest blog – tu z łatwością podaje się nowe fakty i obala „stare” mity. Dla
pasjonata prowadzącego jedynie namiastkę internetowego katalogu (trudno zakładkę
w moim blogu w ogóle tytułować katalogiem), akurat te wszystkie nowe odkrycia
to najlepsze tematy do kolejnych rozważań i samodoskonalenia. Ale gdybym jednak
miał zbudować coś tak niepewnego i „żywego” jak katalog monet dowolnego okresu
Polski Królewskiej w wersji książkowej, to z pewnością miałbym uzasadnione
obawy graniczące ze strachem. Tym samym, na zakończenie tych teoretycznych rozważań
na wyższością „Świąt Bożego Narodzenia nad Wielkanocą”, należy docenić autorów prawdziwych
katalogów książkowych, chociażby za to, że „nie pękają pod presją” i potrafią
pogodzić się z tym, że ich „dziecko” już w chwili narodzin nie jest idealne. Ja
wiem, że miał bym z tym pewien problem. Do tematu najnowszego katalogu monet
SAP jeszcze powrócę, przy okazji wrednego wytykania autorom kolejnych znalezionych
przeze mnie błędów L. Ale to za chwilę…
A teraz już na czas kilka konkretniejszych zdań o
dzisiejszej aktualizacji, a właściwie o kilku ważnych ustaleniach dotyczących
rocznika 1768. Mógłbym nawet napisać o kumulacji odkryć, bo czasem trzeba nazwać
rzeczy po imieniu. Szczególnie, gdy w jednym tekście pokazuje się kolejną
nienotowaną monetę oraz gdy okazuje się, że nie wszystko, co zostało na jej
temat wcześniej napisane w uznanych publikacjach, znajduje potwierdzenie w
nowych faktach. Ale zacznijmy od początku by prześledzić drogę jak takie
„nowinki” powstają. Zacznijmy od nowo odkrytej monety. Głównym bohaterem wpisu
jest kolega Karol, który należy do młodszego pokolenia miłośników monet i od
jakiegoś czasu bardzo zainteresował się okresem Stanisława Augusta
Poniatowskiego, który powoli zgłębia. Mam to szczęście, że do poszukiwania
użytecznej wiedzy używa miedzy innymi mojego bloga. A ponieważ wiele rzeczy go
interesuje i nie boi się o nie zapytać, stąd mamy częste okazje do ożywionej mailowej
korespondencji. Jednym z pierwszych kroków na długiej drodze zdobycia odpowiedniej
wiedzy, jest prawidłowe rozpoznanie monet, które się już posiada. Numizmatów,
które najczęściej kupowało się kiedyś dosyć okazyjnie i intuicyjnie, bez
katalogowej wiedzy, wystarczającej do wyszukania tych wszystkich niuansów i
kruczków, jakie w każdym okresie numizmatyki są udziałem znawców tematu. To, co
fachowiec widzi jednym spojrzeniem, początkującemu amatorowi numizmatyki najczęściej
umyka. No chyba, że poczatkujący ma szczęście i coś ciekawszego przypadkowo
samu mu wpadnie. Tak właśnie postąpił kolega Karol, który kilka lat temu od
innego kolekcjonera z Bydgoszczy zakupił dwie, nie najpiękniejsze monety
Poniatowskiego. Teraz postanowił je lepiej poznać by spróbować je sobie samodzielnie
opisać. W tym celu wybrał to miał pod ręką, a więc mojego bloga by porównać
swoje monety z artykułami z poprzedniego roku. Talara 1794 znalazł szybko i
bezproblemowo, jednak z dwugroszem 1768 już nie poszło mu tak łatwo, bo nijak nie
mógł go dopasować do zdjęć na blogu. Nie znajdując podobnego numizmatu na mojej
stronie, pomyślał, że „coś jest nie tak” z samą monetą. Mailowo poprosił mnie o
opinię, stawiając przy okazji własną tezę, że jego półzłotek to pewnie jakiś fals.
Podróbka, bo przecież taki znawca jak „@eleniasz z internetu”, nie może się
mylić i jak napisał, że awersy są 3 - to tak być musi J.
No, okazuje się, że nie do końca i to jest właśnie piękno numizmatyki okresu Stanisława
Augusta Poniatowskiego. Napisano już o niej tak wiele tekstów a wciąż jeszcze
jest tam sporo do odkrycia. I teraz właśnie w dalszej części tekstu postaram
się o to by każdy miłośnik, mógł poczuć się jak znawca półzłotków z 1768.
Wracając do Karola i jego monety, to oczywiście bardzo
ucieszyłem się z odkrycia nowego wariantu. Uwielbiam tego typu sytuacje, w których
mogę dodać nowe informacje, które wzbogacają i uzupełniają temat. Zobaczmy na
początek to niepozorne cudo z maila od Karola, które właśnie na naszych oczach
zmienia stan wiedzy o numizmatyce okresu SAP.
Zdjęcie nie jest najlepsze, bo młody właściciel dopiero
uczy się jak dobrze fotografować monety, jednak wszystko, co najważniejsze jest
na tyle widoczne, że nie można mieć wątpliwości, z czym mamy do czynienia. Takiego
awersu w roczniku 1768 jeszcze nikt nie odnotował. Jak widać na fotografii już pierwszy
rzut oka, ten półzłotek to mocno obiegowy egzemplarz. Nie jakiś ideał z
gabinetu zacnego numizmatyka, tylko zwykły półzłotek wyjęty z obiegu. I właśnie
takie monety najczęściej okazują się ciekawostkami. Przyznam, że jakoś wyjątkowo
mnie ta moneta zaskoczyła, gdyż mentalnie pasowała mi moje stara teoria o 3
stemplach awersu i rewersu, jaką snułem w poprzednim wpisie. A tu figa J.
Jednak analizę dzisiejszego zagadnienia zaczniemy od
uaktualnienia wariantów rewersu, bo ta strona półzłotków, to zdecydowanie
prostszy temat do zbadania. Piszę o aktualizacji, gdyż jak się za chwilę okaże,
to po tej stronie monety również jest coś do naprawienia i sprostowania. Tym
razem omówię błąd, który skrywał się w najnowszym katalogu monet SAP
Parchimowicza i Brzezińskiego. Konieczna będzie korekta we wspomnianej
publikacji, a konkretnie jedna „kropka”, która jednak ma kluczowe znaczenie dla
opisu monet. To już moja obserwacja. A było tak… W ostatnim roku wszedłem w
posiadanie informacji na temat świetnie zachowanych półzłotków z 1768, które mi
uświadomiły, że autorzy katalogu „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego” mylili
się twierdząc, że na jednym z wariantów stempla rewersu, w inicjałach
intendenta mennicy koronnej Schroedera (I.S.) brakuje kropki po literze S. Taka
moneta „bez kropki po S”, został pokazana i opisana w katalogu i na blogu, jako
wariant 16.c1. Poniżej wycinek z katalogu ilustrujący ten problem.
I trudno z tym było dotychczas jakoś dyskutować,
jednak ostatnio pojawił się na rynku drugi egzemplarz, który pokazuje, że jednak ta
kropka tam kiedyś była. Okazuje się, po analizie doskonale zachowanych monet wybitych
tym samym stemplem, że kropka tam jednak jest, tylko została nabita na stemplu w
nieco większej odległości od litery „S” niż można by się tego normalnie
spodziewać. Zwykle taka zwiększona odległość powoduje, że po pierwsze trudno
taką oddalona kropkę zaobserwować w mniej centralnie wybitych monetach a po
drugie, że najczęściej kropka się słabo zachowuje i jako pierwszy element ulega
wytarciu w wyniku obiegu. Za chwilę ten błąd udowodnię, gdy zobaczmy na zdjęciu
dwie monety, wybite tym samym stemplem rewersu. I to właśnie jedna z nich została
użyta przez autorów w najnowszym katalogu monet SAP, jako przykład do
wyznaczenia wariantu bez kropki po literze „S”. Poniżej ilustracja obu monet. Proszę
teraz zobaczyć, czym się oba rewersy różnią a co mają wspólnego. Dla ułatwienia
zaznaczyłem kolorem, na co warto zwrócić największą uwagę J.
Lewa moneta pochodzi ze wspomnianego katalogu i jako
źródło zdjęcia podana jest aukcja WCN 38/461. Co jednak aktualnie nie znajduje
potwierdzenia na stronie archiwum Warszawskiego Centrum Numizmatycznego, gdzie
pod tym numerem skrywa się całkiem inny egzemplarz od tego wydrukowanego w
książce. To pewnie jakiś błąd na stronie WCN, bo kiedy pisałem poprzedni tekst
w marcu 2017, wszystko było OK i pod pozycją 38/461 były właściwe zdjęcia. Druga,
prawa moneta, pochodzi z dużo późniejszej aukcji WCN 66/440. Kiedy już wiemy,
czego i gdzie szukać, to na lewym rewersie, jak się tak dobrze przypatrzeć
można jednak dostrzec słaby zarys po kropce. Czy moneta po lewej, uległa
zniszczeniu w obiegu, czy też zapchał się stempel i już wyszła taka
„niedorobiona kropka” trudno dziś stwierdzić. Jeśli miałbym coś zarekomendować,
to bardzo dobry stan zachowania lewej monety wskazywałby bardziej na zapchanie
stempla.
W każdym bądź razie, ta drobna kropka wprowadza
nieco zamieszania w dotychczasowy stan wiedzy o monetach z tego rocznika. Całkowicie
degraduje „odmianę” 16.c1, której rewers opisano w katalogu, jako „bez kropki
po S”, gdyż jedynie tę jedną cechę wskazali autorzy, jako jej wyznacznik. Nie
zająknęli się słowem o innych cechach, jak chociażby brak kropki po GR, czy też
przebiciu na literze „C”. Ale to nie wszystko, bo kolejny błąd autorzy
popełnili opisując drugą (z trzech) monet z tego rocznika, twierdząc, że na
rewersie „odmiany: 16.c2 nie ma kropki po COL. Oczywiście, że jest tam kropka i
można to zauważyć nawet na mocno wytartej monecie, której autorzy użyli, jako
ilustracja. Nie będę już tego pokazywał żeby się nie znęcać, ale dwa „byki” w
opisie trzech monet, trudno o większą pomyłkę. Wniosek jest jeden, z
interpunkcją w okresie SAP trzeba bardzo uważać, bo łatwo jest popełnić błąd
oceny. Dlatego też warto jest przed ogłoszeniem sensacji poszukać monet
wybitych identycznym stemplem w menniczych stanach. Coś czuję, że jeszcze nie jeden
raz na blogu będę „odkręcał” tego typu mylne ustalenia i to zarówno z katalogu
jak i …moje własne z początkowego okresu pisaniny. A teraz jeszcze chwila o tym
jak z tego zamieszania postanowiłem sprytnie wybrnąć J.
W moim zeszłorocznym wpisie na blogu te „nieszczęsne
kropki” nie były jedynymi zmiennymi, jakich użyłem do opisu wariantów stempla.
Ta „nieistniejąca kropka po S” była jedną z kilku cech odróżniających REWERS 2
od REWERS 3. Teraz jak okazało się, że
oba warianty jednak posiadają kropki po literze S, nie mogę dłużej używać tej
zmiennej. Całe szczęście, że w moim wpisie te warianty różnią się również
innymi szczegółami, co w sumie jest normalne, jak na dwa różne stemple
przystało. W tak rzadkim roczniku, jakim jest półzłotek 1768 każdy stempel jest
warty pokazania i opisania, jako oddzielny wariant. Tak robiłem opisując inne
niskonakładowe monety SAP, tak zrobię i w tym przypadku. W każdym razie zdjęcia
rewersów oraz ich opis postanowiłem uaktualnić zgodnie z obecnym stanem wiedzy
i teraz już wszystko się powinno zgadzać. Proszę o to nowa odsłona trzech
rewersów dwugrosza z 1768.
Jak widać skreśliłem na czerwono linijkę tekstu z
„kropką po S”, bo jest już nieaktualna. Dodatkowo podmieniłem zdjęcie REWERS 2
na nowsze, by nikt nie miał wątpliwości, że jest na nim ta kropka. Na drugi błąd
z katalogu, czyli brak kropki po COL w REWERS 1 nie nabrałem się poprzednim razem,
więc nie zrobię tego i teraz J. Podsumowując, prostujemy błędy i
otrzymujemy teraz takie oto trzy warianty.
REWERS
1 -> a) kropka po GR; b) brak kropki po PURA; c) kropka po S; d)
MARCA szeroko
REWERS
2 -> a) brak kropki po GR; b) kropka po PURA; c) brak kropki po S; d)
MARCA szeroko i dodatkowo przebite „C” w wyrazie MARCA
REWERS
3 -> a) brak kropki po GR; b) kropka po PURA; c) kropka po S; d)
MARCA wąsko
Porównując teraz na spokojnie ilustracje rewersów powyżej
z monetą odkrytą przez Karola, można dojść do wniosku, że jej rewers został
wybity środkowym stemplem, czyli jest to REWERS 2. Zwracam na to szczególną uwagę, gdyż ta
strona monety pochodzącej od czytelnika nie jest najlepiej zachowana i gdybyśmy
analizowali jedynie ten jeden egzemplarz w oderwaniu od całej reszty
zaobserwowanego materiału, to można by mieć, co do tego uzasadnione wątpliwości.
Dla przykładu, wówczas można by się wahać czy na rewersie są w ogóle jakieś kropki
po inicjałach intendenta IS. Na monecie od Karola ich praktycznie zupełnie nie
widać i to nawet na zdjęciu w wysokiej rozdzielczości, jakim ja dysponuje.
Jednak za nasze rozterki w tym przypadku odpowiada jedynie słabszy stan
zachowania monety, gdyż porównując inne detale, takie jak rozmieszczenie
poszczególnych liter nie można mieć wątpliwości, co do zakwalifikowania tego
egzemplarza właśnie do wariantu, który opisałem, jako REWERS 2. Nieomylnym
szczegółem, który upewni nas na 101%, jest poprawiona litera „C” w wyrazie
MARCA. Na tym stemplu litera „C” wygląda jak zostałaby nabita na uprzednio mylnie
postawione „I”. To bardzo charakterystyczny punkt programu, po którym szybko
można wychwycić ten konkretny wariant. Dodatkowo mogę już teraz zdradzić, że
udało mi się odnaleźć drugi taki sam „nienotowany egzemplarz”, który na
szczęście jest zachowany o wiele lepiej niż moneta od kolegi Karola, stąd absolutnie
nie mam żadnych wątpliwości, co do tego, co napisałem powyżej.
To by było na tyle o rewersach. Jednak to, co dziś
najciekawszego we wpisie kryje się przecież na stronie z herbami. Awers
odkrytego dwugrosza jest niezwykły o tyle, że nie został jeszcze opisany w
żadnych publikacjach. Tu oczywiście „pies pogrzebany” jest w ilości i układzie
listków po obu stronach herbów. Na początek przypomnijmy sobie jak liczymy
listki w półzłotkach i na jakie dwie zmienne będziemy zwracali szczególną uwagę
po tej stronie krążka. Poniżej przykładowa moneta dwugroszowa w znacznym
powiększeniu.
Wracając na chwile do monety Karola, to będzie
opisany, jako AWERS 4, który zilustruje już za chwilę. Poznamy go z łatwością,
gdyż po lewej stronie ma listków 9 i reprezentuje układ (3,3,2,1), a po prawej ma
8 liści ułożonych w sekwencji (1,4,3). Trzeba dodać, że mimo tego, iż nie
spotkałem takiego awersu wcześniej, gdy badałem rocznik 1768, to jednak nie ma
w jego wykorzystaniu niczego niezwykłego. To stempel, który jest mi dobrze
znany z kolejnego rocznika 1769. Rocznika, do którego opisania się właśnie
powoli przymierzam, więc jestem szczególnie wyczulony na takie połączenia. Tym
samym mamy tu dziś do czynienia z tak zwaną hybrydą. Monetą, która powstała zapewne
na przełomie lat 1768 i 1769. Mincerze użyli do jej wybicia stempel rewersu z
datą 1768 oraz stempel awersu, który masowo wszedł do użycia dopiero dla monet
z kolejnego rocznika. Pewnie nie wybili takich hybryd zbyt wiele, bo dotychczas
jakoś nikt jej przed Karolem nie zaobserwował. Taka to w tej monecie jest zaklęta
historia i cała jej niezwykłość. A roczników monet w okresie SAP jest przecież
aż 32, więc takich historii musi być zdecydowanie więcej. Wiele z nich zostało
już opisanych i skatalogowanych, jednak warto wierzyć, że inne wciąż czekają na
swoich odkrywców. I tu zachęcam do dzielenia się ze mną Waszymi odkryciami J.
Ok zobaczmy teraz wszystkie warianty awersów. Poprzednio
było ich trzy, ale teraz, po dodaniu monety od Karola mamy o jeden więcej. To spora
zmiana vs poprzedni tekst, która nieco „przewraca” wcześniejsze ustalenia, stąd
nastawmy się teraz na nowe opisy, poprawione ilustracje oraz dokładniejsze dane
w tabelkach. Same plusy J.
AWERS
1 -> a) 9 LISTKÓW (sekwencja 1,3,2,3); b) 6 LIŚCI (sekwencja 1,4,1)
AWERS
2 -> a) 7 LISTKÓW (sekwencja 2,1,2,2); b) 8 LIŚCI (sekwencja 2,4,2)
AWERS
3 -> a) 9 LISTKÓW (sekwencja 2,2,3,2); b) 7 LIŚCI (sekwencja 1,4,2)
AWERS
4 -> a) 9 LISTKÓW (sekwencja 3,3,2,1); b) 8 LIŚCI (sekwencja 1,4,3)
Ostatni AWERS 4 bardzo wyróżnia się układem dolnych
listków prawego wieńca w okolicach liter „US” w STANISLAUS. Jak widać wszystkie
dolne listki są podobnie jak w AWERS 1 zawinięte „do góry”. Ta cecha pozwala na
szybkie odróżnienie. Drugim elementem wartym uwagi w stemplu AWERS 4 jest ilość
lewych listków. Na monecie odkrytej przez Karola, z powodu wytarcia w obiegu i
jakości zdjęcia, nie jest dobrze widoczny jeden z listków i można by uznać, że jest
ich tylko 8 a sekwencja powinna wynosić (3,2,2,1). Jednak druga znaleziona moneta
z tego stempla, której awers zresztą umieściłem na powyższej ilustracji,
prawidłowo weryfikuje tę ilość. Jest ich w sumie dziewięć.
Ok, mam nadzieję, że sprawa jest w miarę jasna i
teraz już dalej „polecimy” standardowo. Składamy rewersy i awersy w całość i
uzyskujemy warianty monety możliwe do kolekcjonowania. Poprzednio było takich
wariantów 5 a teraz mamy ich o jeden więcej. Pamiętajmy też przy okazji, że co
do zasady REWERSY 2 i 3 nie różnią się między sobą istotnymi szczegółami z
punktu widzenia numizmatyki. Jednak są bite innym stemplem i mają swoje cechy indywidualne
związane z przebijaniem/poprawianiem liter oraz z szerokością napisów. Dla
rzadkich roczników istnieje praktyka mówiąca, że jeśli jest taka możliwość to
warto je opisać. I ja tak właśnie dziś uczyniłem by jak najdokładniej
scharakteryzować każdy z dostępnych egzemplarzy. Oto i one zebrane w zbiorczej tabelce.
A teraz czas na badanie ilościowe, przy którym nie
obędzie się bez dyskusji o nakładzie tego rocznika. Jak powszechnie wiadomo półzłotek
z 1768 to moneta raczej rzadka i generalnie trudno ją pozyskać. Nic dziwnego,
jeśli przypomnimy sobie, że w katalogach jej oficjalny nakład wynosi zaledwie 170
sztuk. Ponieważ ta ilość wydaje się z gruntu rzeczy błędna, to czasem w
publikacjach nakład jest ilustrowany krótkim stwierdzeniem - „nakład nieznany”!.
Taka sytuacje mamy dla przykładu w katalogu Parchimowicz/Brzeziński. Co jest
równie tajemnicze, co… bezpieczne J. Nie podważając starych źródeł i nie idąc po
najmniejszej linii oporu, czyli twierdząc, że one się mylą - starałem się jakoś
z tym problemem koncepcyjnie zmierzyć. Głównym celem było znalezienie logicznego
rozwiązania, które z jednej strony uprawdopodobni wpisanie w raporcie z mennicy
autorstwa jej dyrektora Push’a, obok rocznika półzłotków 1768, nakładu wartego
85 złotych (co przelicza się łatwo na 170 sztuk), a z drugiej strony skomentuje
jakoś fakt, że te monety jednak występują w wielu kolekcjach i pojawiają się w
sprzedaży na rynku numizmatycznym. Nikt nie wie ile ich wybito, ale na zapewne
były znacznie liczniejsze niż wskazywałaby na to ta minimalna ilość 170 sztuk
umieszczona w raporcie dyrektora. Poniżej wstępne zestawienie ilustrujące
obecny stan wiedzy z publikacji Push’a i katalogu monet SAP.
Na potrzeby dzisiejszej analizy uznałem, że najbardziej
prawdopodobne są dwie możliwości. Pierwsza jest taka, że monety zostały wybite
w 1768 w nieznanej dokładnie ilości, a te 170 sztuk, jakie zapisał u siebie Push
wcale nie odnosi się do ich nakładu a jedynie to liczby monet wydanych z
mennicy do obiegu do końca roku 1768. Resztę monet wybitych w 1768 wydano na
początku kolejnego roku i to właśnie w nakładzie rocznika 1769 zawiera się ta „większa
część” dostępnych do dzisiaj egzemplarzy. Druga logiczna możliwość jest taka,
że rzeczywiście wybito 170 sztuk w 1768 roku a pozostałe egzemplarze zostały wykonane
na początku 1769 przy użyciu, wcześniej przygotowanych stempli, których z jakiś
nieznanych powodów nie zużyto rok wcześniej. Tu opieram się na założeniu o
zachowaniu produktywności zakładu wytwarzającego monety, którą dobrze znamy i
mamy udokumentowaną przy innych rocznikach. W tym konkretnym przypadku, produktywność
opiera się na wykorzystaniu sprawnych i gotowych do użycia stempli, co wydaje się
rozsądną strategią ze strony mennicy. Tego typu teorie oczywiście można mnożyć.
To, na co chciałbym jednak zwrócić uwagę, to fakt, że oba scenariusze nie
podważają zasadności wpisania 170 sztuk półzłotków do raportu z mennicy za 1768
rok oraz, że zakładają, iż reszta nakładu została wliczona do rocznika 1769.
Różnią się między sobą jedynie faktyczną datą wykonania monet, co w końcu nie
jest dla nas aż takie istotne. Dziś jednak do tych teoretycznych rozważań dodam
nieco praktyki J.
Po pierwsze, wiem z cała pewnością, że półzłotki z
datą 1768 były monetami, normalnie obiegającymi w roku 1769. Dzięki uprzejmości
Piotra Chabrzyka, kierownika Działu Numizmatycznego Muzeum Archeologicznego i
Etnograficznego w Łodzi miałem okazję przeanalizować ogromny skarb srebrnych
monet SAP odkrytych w okolicy tego miasta. Analiza tego skarbu i związane z tym
historie, zasługują na oddzielny wpis. Dziś, więc tylko napiszę, że w skarbie z
Brzezin, którego ukrycie datuje się na okres 1769-1770 znajdowało się wiele
srebrnych monet SAP z roczników 1766-1769 a wśród nich były aż 3 sztuki półzłotków
z 1768. To dowodzi, że ten rocznik był w obiegu w 1769 roku, więc nie może to
być jakiś ewenement menniczy obejmujący jedynie 170 egzemplarzy. OK, jeśli więc
nie 170, to pytanie brzmi „ILE” ich wybito?
To okazuje się paradoksalnie dość proste. Jaki bowiem
nakład mogła mieć moneta dwugroszowa wybijana w pierwszych latach okresu SAP za
pomocą 3 stempli rewersu? Biorę pod uwagę jedynie tą stronę krążka, gdyż to
właśnie tam znajduje się data 1768, a jak już udowodniłem awersy dwugroszy stosowano
też w sąsiednich rocznikach, więc słabiej najadają się do rozwiązania tego
równania. Możemy dość łatwo określić rząd wielkości takiego nakładu biorąc,
jako wzór inne roczniki, które już zbadałem i opisałem na blogu. W roczniku
1771, który jest najbliższy wiekiem do dziś opisywanego, spotykamy aż 6 stempli
rewersu, a cały nakład rocznika wynosi 218 054 sztuk. Co w przeliczeniu
daje nam po około 36 tysięcy egzemplarzy na jedno narzędzie. Kolejnym
rocznikiem, jaki badałem były monety z roku 1776. Tam mieliśmy 3 stemple i
97 410 sztuk nakładu, co daje podobną wartość 32,5 tysiąca na stempel. Biorąc
po uwagę, że rocznik 1768 był wcześniejszy i występuje w sprzedaży jedynie sporadycznie,
uznałem, że ilość w granicach 30 tysięcy monet na stempel będzie przelicznikiem,
który w miarę dokładnie odzwierciedli naszą sytuacje. Stąd moja estymacja nakładu
dla rocznika 1768 wynosi 3 x 30 000, czyli razem około 90 000 sztuk. Co
nie jest wielką ilością jak na półzłotki z początkowych lata SAP, jednak w
porównaniu do 170 sztuk z raportu dyrektora mennicy Pusch’a jest ogromną różnicą.
Poniżej jeszcze raz ta sama estymacja, jednak już w dedykowanej temu problemowi tabelce.
A więc mamy te 90 tysięcy monet z datą 1768. Zgodnie
z założeniem, jakie zwykle stosuje, szacując ilość obiektów zachowanych przez
okres 250 lat aż do naszych czasów, należy tą liczbę odpowiednio pomniejszyć.
Jak już nie raz udowadniałem przy innych okazjach, moim zdaniem dla mniejszych
nominałów monet z początkowego okresu SAP ten „stopień przetrwania” z uwagi na
masowy wywóz monet do Prus, wynosi maksymalnie około 5%. Tym samym mogę
założyć, że do dziś zachowało się jedynie około 5% wyliczonego przed chwilą nakładu.
Co daje ilość 4 500 egzemplarzy półzłotków 1768. Według tych dwóch założeń,
co do nakładu rocznika oraz jego stopnia przetrwania, będę w dalszej części
szacował nakłady i stopnie rzadkości dla poszczególnych wariantów monety.
Żeby zobrazować czytelnikom, co w praktyce znaczy
założenie o 5% monet SAP, które przetrwały do naszych czasów, poniżej pokusiłem
się o porównanie dwugroszy1768 z sąsiednimi rocznikami półzłotków w celu
określania proporcji ich występowania.
Jak sądzę proporcja 1 półzłotek 1768 pojawiający się
na rynku raz na 93 monety z rocznika 1766, to w miarę zdroworozsądkowa zależność.
To wszystko oczywiście tylko moje szacunki, jednak uważam, że „coś jest na
rzeczy” i bazując na własnym doświadczeniu nie widzę w tych wyliczeniach niczego niezwykłego.
OK, a teraz po
tych matematycznych szaradach, jeszcze dwa zdania o dzisiejszej, lepszej próbie
monet do badania, która jest dodatkowym bonusem i przewagą dzisiejszego
materiału nad zeszłorocznym tekstem. Jak wiadomo w efekcie niskiej dostępności,
rocznik jest bardzo poszukiwany przez miłośników numizmatyki SAP i ja też ten
problem z małą ilością monet odczułem na własnej skórze. W marcu 2017, do
pierwszej analizy tego rocznika na blogu, użyłem zaledwie 13 egzemplarzy, bo
więcej ich po prostu nie znalazłem. Jednak przez rok doszło do tej grupy aż 9
„nowych” monet i teraz dysponuję już okrągłą liczbą 22 J.
To spory postęp, stąd zakładam, że szacunki występowania poszczególnych
wariantów będą lepszej jakości i dokładniej zobrazują sytuację w tym roczniku. Tu tylko dodam, że te dodatkowe 9 monet
pochodzi z ostatnich aukcji numizmatycznych oraz oczywiście z mojego ulubionego
źródła, jakim są zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie. Miłym bonusem okazał się
być skarb z Brzezin, a jego 3 półzłotki z 1768, które zdecydowanie zrobiły różnicę.
Tak nienagannie przygotowany, przechodzę teraz do zaprezentowania rozkładu poszczególnych
wariantów monet w badanej próbie.
Dzieląc 100% dostępnej populacji na 22 monet, jasne
jest, że każdy krążek stanowi około 4,5%. To od razu daje obraz ile konkretnie
monet zaobserwowałam w określonych wariantach. Jak widać nowododany WARIANT 6,
czyli moneta od Karola, który spowodowała ten dzisiejszy wpis okazała się być
rzadziej spotykana. Mamy tu jakby podział na dwie połowy. Monet z WARIANTÓW od
1 do 3 zaobserwowałem trzykrotnie większa ilość niż półzłotków z WARIANTÓW od 4
do 6. To ciekawa obserwacja, która może ilustrować fakt, że AWERSY 3 i 4 były
stosowane nie tylko w roczniku 1768 ale też i w kolejnym.
Teraz odnieśmy te procenty do założonego nakładu
rocznika, wynoszącego jak tylko przypomnę, okrąglutkie 90 tysięcy egzemplarzy. Kolejna tabelka nadciąga.
Nakłady poszczególnych wariantów półzłotka jak widać
nie są wielkie. Napisałbym nawet dziwnie małe jak na taką różnorodność
wariantów i mieszanie się stempli. Czy to możliwe by dla przykładu wybito
jedynie 8 182 sztuk monet w WARIANTACH 4-6? Trudno powiedzieć, jaka logika by musiała
za tym stać by coś takiego zrobić. Jednak nie ulega wątpliwości, że te stemple
w roczniku 1768 używano w różnych dziwacznych konfiguracjach i coś autor tych
roszad „musiał mieć na myśli”. Mnożę kolejne znaki zapytania, zamiast dawać
odpowiedzi. To zostawiam już kolejnym odkrywcom J.
Teraz estymacja stopnia rzadkości, która uwzględnia
5% stopień zachowania poszczególnych nakładów. W użyciu oczywiście będzie teraz
tradycyjna skala Emeryka Hutten-Czapskiego dla monet okresu Polski Królewskiej.
Jak widać, tu akurat wielkich zmian w porównaniu do
poprzedniego wpisu nie uświadczymy. Pojawił się jedynie nowy wariant od Karola
i trzeba dodać, że „miał szczęście”. Okazał się być tym rzadszym i „załapał”
się na R4, które przydziela się monetom, których zachowaną ilość szacuje się w
granicach od 121 do 600 sztuk. Oczywiście zdaje sobie sprawę z tego, że moje
estymacje to trochę „stały z biodra”, ale na dziś nie ma nic bardziej
dokładniejszego. Na pewno takie podejście jest obarczone mniejszym błędem niż
stare informacje przepisane od Edmunda Kopickiego. Reszta jest już jedynie
subiektywnym odczuciem i doświadczeniem kolekcjonerów. Właśnie takie niuanse
dotyczące kolekcjonowania swojego „tematu”, poznaje się wraz z wiekiem. Może za
20 lat i ja będę miał na to inne spojrzenie, kto wie J.
No to płynnie przechodzimy do ostatniego punktu
programu, którym jest zwizualizowanie wszystkich wariantów dwugrosza z 1768 i
opisanie ich w sposób katalogowy. Jak zwykle obowiązuje nomenklatura użyta w
publikacji duetu Parchimowicz/ Brzeziński. Monety, których tam nie ma oznaczone
są kolejnym numerem i znakiem zapytania na końcu.
PÓŁZŁOTKI
Z 1768
16.c3?
– WARIANT 1 – > AWERS 1/REWERS 1
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR./CLX.EX/MARCA/PURA COL./1768/I.S.
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 1 w roczniku = 23% = 20 445 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R3
16.c2
(uwaga: moneta ma kropkę po COL) – WARIANT 2 – > AWERS 2/REWERS 1
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR./CLX.EX/MARCA/PURA COL./1768/I.S.
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 2 w roczniku = 23% = 20 445 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R3
16.c1
(uwaga: moneta ma kropki po I.S.) – WARIANT 3 – > AWERS 2/REWERS 2
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR/CLX.EX/MARCA/PURA. COL/1768/I.S.
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 3 w roczniku = 27% = 24 545 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R3
16.c4?
– WARIANT 4 – > AWERS 3/REWERS 2
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR/CLX.EX/MARCA/PURA. COL./1768/I.S
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 4 w roczniku = 9% = 8 182 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R4
16.c
– WARIANT 5 – > AWERS 3/REWERS 3
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR/CLX.EX/MARCA/PURA. COL./1768/I.S.
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 5 w roczniku = 9% = 8 182 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R4
16.c5?
– WARIANT 6 – > AWERS 4/REWERS 2
Awers:
napis otokowy STANISLAUS AUG.D.G.REX POL.M.D.L.
Rewers:
napis w 6 liniach 2.GR/CLX.EX/MARCA/PURA. COL./1768/I.S.
Szacowany
nakład łączny rocznika = 90 000
Szacowany
rozkład wariantu 6 w roczniku = 9% = 8 182 sztuk
Szacowany
stopień rzadkości = R4
Podsumowując to, co się dziś wydarzyło. Karol odkrył
nowy wariant półzłotka z 1768. Ja to jedynie nagłośniłem i opisałem, jako wariant
charakteryzujący się awersem znanym z monet z rocznika 1769, przy okazji znajdując
drugi egzemplarz bity tym samym kompletem stempli. Dodatkowo ujawniłem i
poprawiłem błędy związane z kropkami w opisie dwóch wariantów w katalogu monet SAP
autorstwa duetu Parchimowicz/Brzeziński. Na koniec zaproponowałem czytelnikom nowe
podejście do oszacowania rzeczywistego nakładu półzłotków z datą 1768. Z
rozmysłem nie pisze o półzłotkach „wybitych w 1768”, bo co do tego kiedy one
zostały wyprodukowane nie ma przecież pewności. I taka to historia, nie krótka,
lecz w sam raz J. Przy okazji pracy nad tym tekstem
odwiedziłem zbiory muzeów w Warszawie i Łodzi, co było dla mnie dodatkowym bonusem,
który mam nadzieję zaprocentuje również w przyszłych wpisach. Zapewne temat
Łodzi pojawi się na mojej stronie już niebawem, bo wiele ciekawego się tam wydarzyło
w kontekście monet Stanisława Augusta Poniatowskiego J.
Dziękuję za doczytanie do tego miejsca. Jutro poprawię jeszcze dane w zakładce
„KATALOG MONET” i jeśli chodzi dwugrosza z 1768, to mam nadzieję, że na jakiś dłuższy
czas opublikowane dziś dane będą aktualne. Na dziś to koniec, do zobaczenia już
niebawem J.
W
dzisiejszym wpisie wykorzystałem informacje i zdjęcia z poprzedniego tekstu o
półzłotkach z rocznika 1768 oraz dodatkowo pochodzące od kolegi Karola, z kilku
nowych aukcji numizmatycznych z platformy OneBid oraz ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Warszawie i Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.
Wykorzystałem też dane z katalogu „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego”
autorstwa Janusza Parchimowicza i Mariusza Brzezińskiego. Zdjęcie z filmu
„Matrix” wyszukałem za pomocą google grafika.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz