Grosz srebrny 1774 – nowożytny "srebrnik"

Dziś zapraszam na inauguracyjny wpis o nominale srebrnej monety Stanisława Augusta Poniatowskiego, jakiej jeszcze nie miałem okazji opisywać na tym blogu. Mianowicie rzecz się będzie miała o groszu srebrnym zwanym inaczej srebrnikiem. Grosz SAP to jedna z moich ulubionych monet i to, że nie opisałem jej wcześniej wynika tylko z tego, że miałem dotychczas inne priorytetowe tematy. Niezmiernie i niezmiennie podoba mi się jak zaprojektowano te monety. Z jednej strony prosty układ na bazie kwadratu a z drugiej ozdobna, rokokowa czcionka, jaką wykonano królewskie inicjały SAR (Stanisław August Rex) daje naprawdę niesamowity efekt. Z resztą zapewne każdy amator monet z tego okresu ma swoje (dobre) zdanie o tym nominale.

Na pierwszy ogień zdecydowałem się opisać rocznik 1774. Są oczywiście bogatsze pod względem ilości odmian i wariantów roczniki groszy. Jednak do czasu zakończenia serii wpisów o pruskich fałszerstwach zdecydowałem się, że nie zajmuje się na blogu rocznikami z początkowych lat okresu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ok. a teraz, dlaczego akurat ten rocznik? Są trzy główne powody. Po pierwsze mam jeden egzemplarz monety z tego roku i bardzo ją lubię J Po drugie, mamy tu do czynienia z nakładem, który tworzy nam realne szanse na znalezienie nieopisanych wariantów. Trzeba od razu dodać, że najnowszy katalog Parchimowicz/Brzeziński wiele nam tu nie pomoże, bo niestety nie wyróżnia żadnego wariantu grosza z tego roku. Trzecim argumentem „ZA” jest to, że mennictwo SAP w burzliwych latach Konfederacji Barskiej, I rozbioru Polski a w następstwie ogromnego kryzysu państwa - jest trochę „niszowe”. Stąd monety z tego dziesięciolecia (lata 1770-1780) są przeważnie rzadkie, ciekawe i bardzo poszukiwane. Jak widać miałem dostatecznie wiele powodów, nic tylko pisać… i to tyle, jeśli chodzi o moje intencje.

Zanim zaczniemy pisać o naszej monecie, tradycyjnie kilka zdań o historii nominału i jego roli w polskim systemie monetarnym. Nie będą to żadne naukowe odkrycia a raczej popularna wiedza, którą warto przytoczyć w pierwszym wpisie o tym nominale. Grosz z języka łacińskiego grossus, znaczy duży/gruby. Ma to znaczenie, ponieważ na swoim początku grosz pomyślany był, jako stosunkowo duża, gruba (i ciężka) moneta srebrna o znacznej wartości. Nominał ten miał zaspokoić zapotrzebowanie na monety o wartości kilkunastu denarów, które były wtedy podstawowym walorem. Większe transakcje przeprowadzane w denarach były kłopotliwe, stąd pomysł na nową bitą monetę ze srebra. Grosz został wprowadzony w XII wieku w Italii a potem rozprzestrzeniał się po Europie i tak w XIII wieku dotarł do Czech. Pierwszym władcą, którego grosze obiegały na naszym terytorium były grosze praskie Wacława II, który wybijał grosze od roku 1300 o wadze 3,7 grama o próbie 15 – zawierały „średnio” 3,5 grama srebra.. Problem, jaki miał ten nominał niemal od początku swojego powstania był generalnie jeden. Bicie ich nie było tak dochodowe dla jak wytwarzanie denarów i w ciągu wieków szukano stale możliwości i powodów żeby „psuć” tę monetę. Zmieniano próbę srebra, obniżano wagę, zmniejszano rozmiary itd. Dla przykładu, zanim jeszcze grosz dotarł do Polski to już stracił na wartości i wadze porównując do pierwszej emisji Wacława II. Grosze wybijane w Czechach przez kolejnych władców były gorsze od swojego pierwowzoru i zawierały już nieznacznie mniej kruszcu. Tak, więc za króla Karola IV, który wybijał grosze praskie od 1360 roku, monety miały próbę XII i ważyły 3,40 grama - co przekładało się na zawartość srebra około 2,75 grama. Na tym przykładzie widać, jak przez 60 lat bracia Czesi „popsuli” swojego grosza. Jest jednak i pozytywna informacja, grosz praski był bardzo popularny, chętnie go przyjmowano i w rozliczeniach często posługiwano się nim albo jego wielokrotnością, czyli „kopa groszy” (60 sztuk). Tak, więc na bazie tej „sławy” i Polsce zdecydowano się na reformy systemu monetarnego. Król Kazimierz Wielki, jako nasz pierwszy władca wybił w 1367 roku grosza w kraju, a dokładniej w Krakowie. Grosz krakowski był wybijany w próbie około XIII, czyli zawierał około 2,75 grama srebra w monecie o wadze „średnio” 3,2 grama. Zatem grosze krakowski były nieco lżejsze od praskich Wacława IV, ale zawierały podobna ilość kruszcu, przez co przez społeczeństwo były traktowane na równi. Jaka była realna wartość grosza, otóż, jako ciekawostka Tadeusz Kałkowski w dziele „Tysiąc Lat monety Polskiej” przytacza przykłady cen z tego okresu. Stad możemy wyczytać, że na 1 grosza w 1389 roku wyceniono danie podczas obiadu królewskiego, a mianowicie … kurę J Spora cena, więc nie dziwi, że w Polsce w tym okresie większą popularność uzyskiwały jednak nieco mniejsze nominały a już najbardziej półgrosze. Od czasu swojego debiutu srebrne grosze w Polsce były wybijane przez wielu władców, jednak już na stałe utrzymywał się trend pogarszania jego wartości i zaniżania próby. Zatrzymajmy się na chwilę i sprawdźmy jak idzie „psucie” naszym władcom. Za Zygmunta Augusta w 1544 roku nasz grosz posiadał już tylko próbę VI, co przekładało się na zaledwie 0,78 grama czystego srebra przy wadze całej monety około 2,06 grama. Przez niecałe 200 lat grosz stracił około 4 krotnie. Od tego czasu wykonano jeszcze kilka reform systemu monetarnego w Polsce. W czasy nowożytnie grosz wszedł już, jako najmniejsza srebrna moneta obiegowa. W wówczas obowiązującym systemie monetarnym był wart był 1/30 złotego lub 3 szelągi (miedziane) lub 18 denarów (miedzianych). Największa zmiana dokonała się w czasach saskich. W systemie saskim, który bezpośrednio poprzedzał okres panowanie króla Stanisława Augusta, srebrny grosz został zdegradowany do II ligi monet obiegowych. Podzielił tym samym los szeląga, (który wcześniej też ze srebra zmienił się w miedź) i stał się obok niego kolejną monetą zdawkową wykonaną z miedzi. I tak płynnie dochodzimy do losu tego nominału w czasach SAP.

Reforma monetarna była jednym z głównych zadań do wykonania przez nowego władcę. Zmiany były znaczne a ich rolę i sposób wprowadzenia oraz temat ponownego otwarcia mennic w kraju opisze kiedyś w osobnym artykule. Dziś skoncentruje się tylko na samym groszu. Otóż do grosza miedzianego, który został „w spadku” po czasach saskich dołączył ponownie grosz srebrny zwany potocznie „srebrnikiem” lub ćwierć złotkiem. Opisuje to doskonale role tego nominału w nowym systemie. Srebrnik, – bo grosz wybity ze srebra (w odróżnieniu od grosza miedzianego) – dodatkowo ładnie się kojarzył chrześcijanom i żydom - tak przecież w starożytnych czasach nazywała się żydowska moneta. Jeśli ktoś nie zna przypowieści o Judaszowych srebrnikach… zapraszam do studiowania pisma świętego, nawet tam znajdziemy numizmatyczne smaczki J. A „ćwierć złotek”, bo jego wartość wynosiła ¼ ówczesnej złotówki. Grosz srebrny stał się jedna z podstawowych miar monetarnych i wyższe nominały srebrne były jego wielokrotnością. Mówimy potocznie „półzłotek”, „złotówka” lub „dwa złote”, ale na monetach jest umieszczony nominał wyrażony w groszach (odpowiednio 2, 4 lub 8 groszy). Uniwersał z 10 lutego 1766 głosił, że odtąd wprowadza się grosz srebrny i będzie to najmniejsza moneta wybijana z tego kruszcu. Poniżej tabela przedstawiająca pierwszy system monetarny w czasach SAP, obowiązujący również w 1774 roku.

SYSTEM MONETARNY SAP od 1766
MONETA	WARTOŚĆ W ZŁOTYCH POLSKICH	METAL	WAGA MONETY (gram)	PRÓBA METALU	WAGA METALU (gram)	WAGA RESZTY STOPU (gram)	ILOŚĆ MONET WYBITYCH Z GRZYWNY KOLOŃSKIEJ
DUKAT	16,75	ZŁOTO	3,49	0,983	3,43	0,06	68,18
TALAR	8	SREBRO	28,07	0,833	23,38	4,69	10
PÓŁTALAR	4	SREBRO	14,03	0,833	11,69	2,34	20
DWUZŁOTÓWKA (8 GROSZY)	2	SREBRO	9,35	0,624	5,83	3,52	40
ZŁOTÓWKA (4 GROSZE)	1	SREBRO	5,4	0,541	2,92	2,48	80
PÓŁZŁOTEK (2 GROSZE)	0,5	SREBRO	3,34	0,437	1,46	1,88	160
SREBRNIK (1 GROSZ)	0,25	SREBRO	1,99	0,367	0,73	1,26	320
TROJAK	0,1	MIEDŹ	11,69	1,000	11,69	0,00	40
GROSZ	0,033	MIEDŹ	3,89	1,000	3,89	0,00	120
PÓŁGROSZ	0,0156	MIEDŹ	1,95	1,000	1,95	0,00	240
SZELĄG	0,0111	MIEDŹ	1,3	1,000	1,30	0,00	360

Zatem srebrny grosz jak w podrzędnej grze komputerowej, uzyskał „drugie życie”. Jednak jak to grach bywa, życie jest tylko forma przejściową i kiedyś musi nastąpić „game over”. Nasz srebrnik wybijany był tylko przez 15 lat w latach 1766 – 1782, z krótką przerwą w latach 1769-1771 w których nie wybito ani sztuki tej monety. Skąd ta przerwa i krótki żywot? Otóż jak zwykle „kasa misiu, kasa”, czyli po pierwsze mieliśmy „tradycyjne” problemy w mennicy z dostępem do materiału na produkcje monet ze srebra. Ale drugim, ważniejszym powodem było to, że grosz pomyślany w takiej formie (waga 1,9853 gram, próba srebra 0,367, zawartość srebra 0,73 gram) był monetą zbyt wartościową, czyli produkowanie jej stawało się coraz droższe w porównaniu do wartości, jaką wówczas stanowiła na rynku. Jeśli pisałem kiedyś wcześniej, że mennica w Warszawie pomimo ogromnych jak na te czasy obrotów nie przynosiła zysku netto, to właśnie dzięki takim monetom jak nasz srebrnik. Mennica reagowała tak, jeśli nie trzeba było bić to nie biła wcale i tak powstały lata bez groszy. Naszedł jednak czas, że strata na wytwarzaniu tego nominału stała się już tak dotkliwa, że definitywnie rocznik 1782 był ostatnim, w jakim wybito ten nominał.

Nasz dzisiejszym bohater, to grosz srebrny z rocznika 1774, czyli z okresu, w którym nakłady monet mennicy warszawskiej były najmniejsze. Poniżej tabelaryczne ujęcie charakterystyki tej monety.

GROSZ SREBRNY      (SREBRNIK)	NAKŁAD MONETY (sztuk)	METAL	WAGA MONETY (gram)	PRÓBA SREBRA	WAGA SREBRA (gram)	WAGA RESZTY STOPU (gram)	ILOŚĆ MONET WYBITYCH Z GRZYWNY KOLOŃSKIEJ
ROCZNIK 1774	74 545	SREBRO	3,34	0,437	1,46	1,88	160
AWERS	KWADRAT Z WPISANYMI UKORONOWANYMI INICJAŁAMI KRÓLEWSKIMI "SAR"
REWERS	W KWADRACIE: 320 EX MARCA PURA COL. 1774.(znaczy - 320 sztuk z czystej grzywny Kolońskiej w roku 1774)
	NAD KWADRATEM WERS Z NOMINAŁEM: 1.GR. (znaczy - 1 GROSZ)
	Z PRAWEJ STRONY KWADRATU WERS: R.POL. (znaczy - KRÓL POLSKI)
	Z LEWEJ STRONY WERS KOLEJNYMI Z TYTUŁAMI KRÓLA: M.D.L. (znaczy - Wielki Ksiaże Litewski)
	POD KWADRATEM WERS Z INICJAŁAMI ZARZADCY MENNICY: A.P. (znaczy - ANTONI PARTENSTEIN)

Przejdźmy do wyróżnienia i opisania wariantów stempli monety z rocznika 1774. Najsampierw znów wspomnę moje podstawowe źródło: w najnowszym katalogu autorstwa Parchimowicza i Brzezińskiego „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego” na stronie 159 wyróżniony został tylko 1 wariant. Autorzy nie dostrzegli żadnych istotnych różnic lub po prostu nie mieli na to czasu lub też nie przyglądali się wystarczająco dokładnie. Ok., mamy, zatem „białą kartkę”, która możemy zapisać.  Rocznik 1774 jak już wyżej wspominałem nie jest popularny, monet do badania nie udało mi się uzyskać zbyt wiele. Jednakże poszukując intensywnie w przeróżnych źródłach i bazach danych znalazłem ich kilkanaście i w efekcie nasza próba złożona jest z 14 sztuk. Na podstawie tej próby będę przeprowadzał dalsze analizy. Badając dostępne monety potwierdziłem istnienie 3 wariantów kolekcjonerskich grosza z tego roku. O ile sami przyznacie, że różnice stempli rewersu są wyraźne i dostrzegalne „bez problemu” o tyle z awersem miałem problem. W tym miejscu muszę napisać, że bez pomocy w postaci informacji od Rafała Janke raczej nie dostrzegłbym tej różnicy. Wiele lat obcowania z mennictwem SAP i wyuczone oko naprawdę przydają się w tej dyscyplinie. Sami zobaczycie doczytując wpis do końca. Jak zwykle w dalszej części oprę się na sprawdzonym modelu. W następnych zdaniach poniżej, opisze każdy ze znanych mi wariantów, pokaże różnice pomiędzy nimi oraz oszacuje nakład dla wariantu i jego stopień rzadkości.

Na pierwszy ogień weźmy do analizy rewers monety. Po przeglądnięciu próby złożonej z 14 sztuk srebrników bez wątpienia możemy wyróżnić, co najmniej 2 odmienne stemple rewersu. Punktem kontrolnym, dzięki któremu łatwo możemy odróżnimy poszczególne stemple jest najniższy wers monety z inicjałami zarządcy mennicy, czyli nasze „A.P.”. Zwróćmy uwagę, że mamy dwie możliwości, które oznaczają nic innego jak dwa odmienne stemple rewersu. W pierwszym stemplu: kropki po literach „A” i „P” są umieszczone w jednej linii (nisko) z podstawą liter (pierwsza cecha) oraz szerokość napisu „A.P” jest większa (druga cecha). W drugim stemplu sytuacja jest odwrotna. Kropki po literach „A” i „P” są umieszczone wyżej i jest to cecha rewersu widoczna już na 1 rzut oka. Dodatkowo sam napis „A.P” jest węższy niż w pierwszym przypadku. Jednak tę drugą cechę możemy stwierdzić, jeśli mamy dwie różne monety do porównania. Podsumujmy, zatem nasze rewersy.

REWERS 1 - > a) kropki po A.P. nisko; b) napis A.P. szeroki

REWERS 2 -> a) kropki po A.P. wysoko; b) napis A.P. wąski

 A teraz przejdźmy do awersów. Tak jak napisałem wyżej, kluczowa różnica jest jedna i jej dostrzeżenie za pierwszym razem wymaga pomocy (pisze o sobie J). Tu naszą cechą odróżniającą dwa stemple jest struktura wewnątrz korony. W pierwszym stemplu mamy wnętrze korony skośnie karbowane natomiast w drugim naturalne, bez żadnego wypełnienia. Ciekawe, kto z Was tak jak ja, bez tej „małej podpowiedzi” nie byłby nawet świadomy występowania tej drobnej różnicy J. Wypiszmy zaobserwowane warianty awersu.

AWERS 1 -> Wnętrze korony skośnie karbowane

AWERS 2 -> Wnętrze korony puste, bez wypełnienia

Teraz, kiedy już wiemy, że w roczniku 1774 srebrnego grosza wyróżnić możemy po dwa rewersy i dwa awersy - nie pozostaje nam nic innego jak ustalić ich wzajemne występowanie, co dam nam ilość wariantów monety do zebrania. Dzięki temu, że REWERS 1 nie występuje (przynajmniej ja nie znalazłem ani sztuki) z AWERSEM 2, to według moich ustaleń mamy tylko 3 warianty srebrnika. Tradycyjnie występujące warianty złożyłem poniżej w tabelkę.

REWERS/AWERS	AWERS 1	AWERS 2
REWERS 1	WARIANT 1
REWERS 2	WARIANT 2	WARIANT 3

Przejdźmy teraz do wyników badania ilościowego. Wszystkie spośród 14 przebadanych sztuk zostały przyporządkowane do poszczególnych odmian. Efekty, pokazuje poniższa tabelka.

REWERS/AWERS	AWERS 1	AWERS 2
REWERS 1	14%
REWERS 2	21%	64%

Widać, że spośród przebadanych monet największą grupę stanowiły te w Wariancie 3 charakteryzujące się posiadaniem AWERSU 2 z pustą koroną. Znając nakład rocznika, który wynosił 74 545 sztuk - możemy łatwo „z grubsza” oszacować ile zostało wybitych monet w poszczególnym wariancie. Kolejna tabela pokazuje szacowany nakład poszczególnych wariantów

REWERS/AWERS	AWERS 1	AWERS 2
REWERS 1	10 649
REWERS 2	15 974	47 922

Najbardziej popularny wariant srebrnika szacuję na prawie 50 tysięcy egzemplarzy a te rzadsze na około 10-15 tysięcy. Teraz czas na tradycyjne retoryczne pytanie: ile z nich dotrwało do naszych czasów?. Zapewne niezbyt wiele patrząc po raz kolejny na tym blogu na małą ilość monet dostępnych do badania oraz niską częstotliwość występowania tych monet w sprzedaży. Trafił nam się zatem kolejny trudnodostępny rocznik i jasne jest, że żeby zebrać wszystkie trzy warianty trzeba będzie poświęcić trochę czasu. Ale kolekcjonowanie monet to nie jest jeszcze dyscyplina olimpijska i sprintów się w niej nie rozgrywa J (temat dopingu w sporcie z grzeczności przemilczę). Ok. a teraz tradycyjnie potraktujmy naszego srebrnika skalą rzadkości dla monet historycznych polski królewskiej Emeryka Hutten-Czapskiego. Odnieśmy skalę rzadkości do wyżej oszacowanego nakładu. Pamiętajmy jednocześnie o tym, że takie „badanie” rzadkości wyznacza nam tylko maksymalne poziomy, ponieważ co do zasady rzadkość powinna być szacowana do ilości monet wstępujących w naturze w danym czasie a nie do nakładu z mennicy. Poniże prezentuje finalne zestawienie.

REWERS/AWERS	AWERS 1	AWERS 2
REWERS 1	R3
REWERS 2	R2	R1

Tak, więc odnosząc się do skali oraz do efektów moich obserwacji, subiektywnie oceniam rzadkość poszczególnych wariantów.  Jak widać każdy z nich jest stosunkowo trudno dostępny a skala trudności zwiększa się wraz ze zmniejszeniem numeru wariantu.

Poniżej opisuje każdy wariant z osobna, stosując nomenklaturę z najnowszego katalogu monet SAP. Srebrne grosze z 1774 roku w katalogu opisane są, jako odmiana 15.f. Dla monet nienotowanych w używam jak zwykle kolejnego numeru oraz znaku zapytania

ROCZNIK 1774

1) 15.f1? – WARIANT 1 – > REWERS 1/AWERS 1

Awers: ukoronowane inicjały królewskie SAR wpisane w kwadrat

Rewers: napis w 5 wersach wpisany w kwadrat 320/EX/MARCA/PURA.COL./1774.; nad kwadratem 1.GR.; z prawej strony kwadratu R.POL.; z lewej strony M.D.L; pod kwadratem A.P.

Nakład łączny rocznika = 74 545

Szacowany rozkład wariantu 1 w roczniku = 14,3% = 10 649 sztuk

Szacowany stopień rzadkości = R3

2) 15.f2? – WARIANT 2 – > REWERS 2/AWERS 1

Awers: ukoronowane inicjały królewskie SAR wpisane w kwadrat

Rewers: napis w 5 wersach wpisany w kwadrat 320/EX/MARCA/PURA.COL./1774.; nad kwadratem 1.GR.; z prawej strony kwadratu R.POL.; z lewej strony M.D.L; pod kwadratem A.P.

Nakład łączny rocznika = 74 545

Szacowany rozkład wariantu 2 w roczniku = 21,4% = 15 974 sztuk

Szacowany stopień rzadkości = R2

3) 15.f – WARIANT 3 – > REWERS 2/AWERS 2 (opisany w katalogu)

Awers: ukoronowane inicjały królewskie SAR wpisane w kwadrat

Rewers: napis w 5 wersach wpisany w kwadrat 320/EX/MARCA/PURA.COL./1774.; nad kwadratem 1.GR.; z prawej strony kwadratu R.POL.; z lewej strony M.D.L; pod kwadratem A.P.

Nakład łączny rocznika = 74 545

Szacowany rozkład wariantu 3 w roczniku = 64,3% = 47 922 sztuk

Szacowany stopień rzadkości = R1

To tyle na temat pierwszego srebrnika na moim blogu. Kurczy się powoli lista nieopisanych przez mnie nominałów. Na swój pierwszy wpis czekają jeszcze niezwykle ciekawe i efektowne półtalary oraz szalenie interesujące 6 groszówki z okresu Insurekcji Kościuszkowskiej. Jednak nie wszystko naraz i zapewne przyjdzie jeszcze na to czas… Kończąc ten wakacyjny wpis dziękuję każdemu, kto podjął wyzwanie i doczytał aż do tego momentu J

We wpisie wykorzystałem zdjęcia monet z archiwum WCN, archiwum Allegro oraz ze strony MyViMu.com. W napisaniu artykułu pomogły mi także informacje przekazane przez Pana Rafała Janke.