Srebrne monety SAP i... inne pasje: Talar 1775, czyli szlachectwo dla inżyniera Bakałowicza.

Dziś z radością sięgam kolejny już raz po najgrubszy nominał srebrnych monet koronnych bitych w mennicy warszawskiej podczas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. To dopiero trzeci rocznik talara, jaki zdecydowałem się opisać na blogu. To niewiele jak na 23 lata, w którym powstawała ta moneta, stąd nie raz jeszcze będę miał przyjemność publicznie propagować niezwykłe piękno tego rodzaju monet SAP. Pamiętam dzień, w którym udało mi się pozyskać swój egzemplarz talara z 1775, to było naprawdę wspaniałe przeżycie, zatem nie jest mi obca bliższa znajomość z jedną z kilkudziesięciu tysięcy sztuk, jakie wówczas wybito. Znajomość, to nieco zbyt mało powiedziane, bardziej stan naszych relacji i moich uczuć, oddaje słowo „uwielbienie”. To wybitnie piękna i całkiem dostępna moneta, warta umieszczenia w każdym zbiorze tematycznym dotyczącym polski królewskiej. Jednak nie samą numizmatyką żyje człowiek, a amator monet i jednocześnie entuzjasta czasów ostatniego króla – to już na pewno, stąd jak to mam w zwyczaju skorzystam z okazji i postaram się nieco przybliżyć kolejny element życia w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w II połowie XVIII wieku. Zwykle temat opisywanej monety i środowiska, w którym ona obiegała jakoś się ze sobą łączą i nie inaczej będzie dzisiaj. Podziwiając jedną z najbardziej spektakularnych polskich monet będę miał okazję przybliżyć nieco obraz najważniejszej warstwy społecznej, jaką ówcześnie była szlachta oraz na przykładzie pokazać jak można się było do tej szlachty dostać czy też „zapisać”. Podrzędnym celem jest przypomnienie młodzieży (zakładam, że młodzi ludzie również czytają to, co tu wypisuje) prawdziwego znaczenia słowa „szlachta”, gdyż odnoszę czasem wrażenie, że w dzisiejszych czasach słowo to jest co prawda mocno eksploatowane i modne, jednak niewiele pozostało z jego dawnego znaczenia. Dziś „szlachcie” dorobiona jest „gęba” i bez umiaru szargane jest ono na wszelakich młodzieżowych stronach, portalach i innych „fejsbókach” przez różnej maści nieuków lub po prostu osoby o niskim poziomie świadomości. Zapewne większość z nich to po prostu młodzież szkolna, która w pole „praca” wpisuje sobie „szlachta” bezrozumnie pojmując, że słowo to jest jakimś nowoczesnym określeniem na „lenia z wyboru”. Ot takie starcie dwóch światów na początku wpisu. Ja jednak wierzę w młodych i wiem, że każdy czas ma swoje prawa. Wielu z tych dzisiejszych „pseudo-szlachciców” wyrośnie na porządnych ludzi. A większość z nich z całą pewnością będzie kiedyś miłośnikami monet a kilku, to może nawet i numizmatyki J. Na początek drobna ilustracja wprowadzająca w temat.

A też już jedziemy „na serio”. Szlachta, to oczywiście uprzywilejowany stan społeczny istniejący w I Rzeczpospolitej, jednak zanim skoncentruje się konkretnie na czasach Poniatowskiego, to dla porządku proponuje kilka zdań z podstawowymi informacjami na ten temat. Nazwa wywodzi się od niemieckiego słowa „geschlecht” oznaczającego ród. Mianem tym oznaczano ludzi szlachetnie urodzonych, czyli wywodzących się od rodziców o takim samym pochodzeniu lub nobilitowanych w uznaniu jakiś szczególnych zasług, w odróżnieniu od pospólstwa, które do szlachty nie należało. Szlachta ukształtowała się w Europie w średniowieczu a pierwszymi szlachcicami byli rycerze. Stan ten posiadał wiele przywilejów oraz równie dużo obowiązków i reguł, które musiał przestrzegać. Formalnie i prawnie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów nie istniało rozróżnienie na szlachtę lepszą i gorszą, jedynie zamożność rodów była elementem wyróżniającym. W raz z napływem zagranicznych osób, zwyczajów i dóbr, pojawiły się większe różnice ekonomiczne, które podzieliły grupę szlachetnie urodzonych na „tych lepszych”, czyli magnaterie i arystokracje, „tych normalnych”, czyli szlachtę normalną – średnią oraz szlachtę drobną, inaczej szaraczkową lub zagrodową, którą od chłopstwa różniło jedynie to, że posiadali własną ziemie i kultywowali tradycje swoich przodków. Od XVII wieku w Polsce stan szlachecki stał się bardziej hermetyczny, dążył do podkreślenia swojej wyjątkowości, nawet poprzez mitologizowanie swojego pochodzenia (Sarmacja). Najczęściej wielkie szlacheckie rody dopatrywały się swoich korzeni w Biblii, antycznym Rzymie, mitologii greckiej czy też w okresie panowania Piastów lub Jagiellonów. Jednak w staropolskich księgach rodowych najczęściej można znaleźć drzewa genealogiczne obejmujące zaledwie kilka pokoleń wstecz. Dla przykładu poniżej, jedno z takich drzew rodowych.

Jednym z elementów określających szlachtę była legitymizacja, czyli każdy szlachcic musiał znać i umieć w razie potrzeby udowodnić swoje pochodzenie. Do tego służyły właśnie dokumenty rodowe.

Osoby nieposiadające odpowiednich dokumentów wskazujących na stare szlacheckie pochodzenia lub też będące włączone do tego stanu stosunkowo niedawno, były traktowane z rezerwą, co w praktyce oznaczało, że nie miały wielkich szans na wejście do bardziej renomowanych, starych rodów. Małżeństwa zawierane pomiędzy osobami szlachetnie urodzonymi z osobami o pospolitym pochodzeniu (również mieszczańskim) były traktowane, jako mezalianse. Prowadziło to do zamykania się szlachty w wąskiej grupie rodzin. Dopiero napływ obcej szlachty i nowoczesne podejście do nobilitacji napuściły trochę świeżej krwi do polskiego środowiska wybrańców. I teraz przejdźmy już do czasów stanisławowskich. Jeśli nie miało się szczęścia urodzić w rodzinie szlacheckiej to dawniej człowiek praktycznie był pozbawiony szansy na awans społeczny. Jednak z czasem uwarunkowania te zmieniały się i pod pewnymi zasadami można było dostąpić zaszczytu nobilitacji i zostać oficjalnie szlachcicem. Nobilitacji dokonywał król, w II połowie XVIII wieku mógł to uczynić już jedynie za zgodą Sejmu Rzeczpospolitej, gdyż już dwa wieki wcześniej ograniczono w tej materii królewska władze. Polscy władcy bardzo chętnie nagradzali nadawaniem szlachectwa swoich faworytów. Najczęściej były to osoby zasłużone wyjątkową odwagą na polu boju lub oddani i wierni słudzy. Nadmierne szastanie tym królewskim przywilejem, co oczywiste stało w sprzeczności z interesem rodów. Szlachetnie urodzeni, przeświadczeni o swojej wyjątkowości mocno strzegli tego, aby pospólstwo nie przedostawało się w ich szeregi. Szeroko z tej formy nobilitacji korzystał szczególnie król Stefan Batory, który bardzo dbał o stan rycerski, stąd uszlachetniał swoich wiernych żołnierzy i adoptował ich do poszczególnych rodów herbowych. Herb był właśnie jednym z widocznych elementów dostąpienia zaszczytu przyjęcia do szlachty i co nie może dziwić, zawsze towarzyszyło temu nadanie „odpowiednich papierów”.

Jednak nobilitacje nie były znów takie częste i dopiero Stanisław August Poniatowski był tym królem, który z tego przywileju uczynił całkiem sprawny proces a przy okazji przyzwoite źródło zarobków dla kasy państwowej a pewnie i również dla własnej. Ostatni król uszlachetnił niemal 800 osób, czyli tyle ile jego poprzednicy razem wzięci. Znów mamy jakiś rekord z czasów SAP J. Oczywiście wpływ na taki stan rzeczy miała polityka Sejmu Wielkiego, który wyjątkowo sprzyjał przyjmowaniu do stanu szlacheckiego zasłużonych dla kraju obywateli. Nie bez znaczenia była także wysoka opłata za wystawienie dyplomu. I teraz właśnie dochodzimy do daty, która połączy nam dzisiejsza historie z opisanym w dalszej części talarem. Rok 1775 był to okres, kiedy o nobilitacje nie było tak łatwo i dostępowali jej tylko wyjątkowo zasłużeni. Po pierwsze musieli zyskać szacunek i sympatię króla by zainicjował taką procedurę a po wtóre sejm, który właśnie co zatwierdził I Rozbiór Polski i w którym władca nie cieszył się wielkim szacunkiem, musiał taki wniosek przyjąć. Tym większa, więc musiała być sprawa, za którą obie strony dochodziły do porozumienia „ponad podziałami”. I jedną z takich właśnie akcji dziś chciałbym przedstawić nieco bliżej. Najpierw trafiłem na cyfrowej bibliotece Polona.pl na dyplom nadania szlachectwa z 1775 roku a dopiero potem mi się to wszystko ułożyło w jedna całość, stąd na zdjęciach obok pokazuje najważniejsze strony z tego dokumentu. W oczy rzuca się niezwykła forma, jakby dyplomu oraz majestatyczne pieczęcie podkreślające wyjątkową wagę tego dokumentu. Nie zabrakło również herbu, który został graficznie przedstawiony w kolorze. Na zakończenie mamy odręczny podpis samego króla. Zobaczmy, zatem kim był ów szczęśliwiec, któremu w tak niesprzyjającym dla kraju czasach postanowiono przyjąć do stanu szlacheckiego.

Kto ma dobry wzrok zapewne już przyswoił sobie, że dyplom nobilitacyjny zatytułowany jest „Stanisław August król polski nadaje Janowi Bakałowiczowi inżynierowi, majorowi wojsk koronnych szlachectwo i herb, zgodnie z uchwała sejmu w r.1774”., Zatem zobaczmy, kim był ów wojskowy, który dostąpił tak niezwykłego zaszczytu z rąk króla i sejmu. I tak, Jan Bakałowicz (ur. 1740 w Kamieńcu Podolskim, zm. 4 listopada 1794 na warszawskiej Pradze) – inżynier wojskowy i kartograf; kierował budową fortyfikacji Pragi w okresie powstania kościuszkowskiego. Jego ojciec Stefan był burmistrzem Kamieńca, mieszczaninem. Już od dzieciństwa Jan przejawiał uzdolnienia matematyczne. W wieku 17 lat został geometrą przysięgłym. W 1764 roku uzyskał tytuł inżyniera wojskowego. Po powrocie do kraju król Stanisław August Poniatowski mianował go porucznikiem artylerii koronnej i wysłał na dalsze studia wojskowe. Do kraju wrócił w 1769 roku i pozostał przy królu, który mianował go majorem. Dnia 2 września 1774 król zezwolił podkomorzemu chełmińskiemu Antoniemu Czapskiemu i jego żonie Kandydzie z Lipskich odstąpić Bakałowiczowi dzierżawę majątku królewskiego (leżącego w ziemi sochaczewskiej) obejmującego Głusk, Małą Wieś i Grochale. Gorliwe zarządzanie gospodarką w Głusku godził z pracą naukową i wojskową. W 1775 roku uchwałą sejmu został nobilitowany. Ten fakt ilustruje właśnie ozdobny dyplom, jaki prezentuje obok tekstu. W roku 1776, w ramach Komisji Wojskowej utworzony został nowy urząd - pułkownika do kart geograficznych. Nasz bohater objął to stanowisko, jako pierwszy Polak i tym samym został pierwszym w historii Rzeczpospolitej oficerem wojsk kartograficznych. Obok prezentuje szkic młodszego oficera wojsk inżynieryjnych z czasów SAP. W latach 1781-1791 Bakałowicz brał udział w pracach fortyfikacyjnych w Kamieńcu Podolskim. Był autorem książek na temat fortyfikacji wojskowych, które pisał w językach polskim i francuskim. Jego najsłynniejsze dzieło „Czynności Wojskowe” z 1771 roku, było przełomem myśli

inżynieryjnej w służbie wojska w tamtych czasach. W rozdziale „O marszu, czyli ciągnieniu” zalecał wysyłanie pojazdów z udziałem inżynierów, którzy powinni przygotować mapy i szkice sytuacyjne. Bakałowicz był przeciwnikiem używania ogólnych map geograficznych, uważał je, bowiem za niedokładne i nie przydatne w walce, stąd zalecał dowódcom, aby posługiwali się wyłącznie „geometrycznymi mapami robionymi przez inżynierów”. Pułkownik nie tylko brał udział w sporządzaniu map w różnych częściach kraju, ale był także autorem projektu kaplicy stojącej obecnie na cmentarzu w Leoncinie. W czasie powstania kościuszkowskiego sporządził plany fortyfikacji Pragi i był kierownikiem tych robót. Poległ 4 listopada 1794 roku, w czasie obrony Pragi przed szturmem Suworowa. Ten wpis poświęcony został pułkownikowi, jako cześć jego pamięci. Poniżej jeden ze wojskowych szkiców terenowych autorstwa pułkownika Jana Bakałowicza z lipca 1792 przedstawiający okolice Grochowa (dziś centrum stołecznej dzielnicy Praga Południe).

Na zakończenie tego wątku, jako ciekawostka proponuje jeszcze zagadnienie związane z liczbą szlachty w I Rzeczpospolitej w czasie panowania Poniatowskiego. Jest to temat ciekawy, gdyż w wielu różnych źródłach i publikacjach możemy się spotkać się z różnym podejściem. Generalnie średnio można pokusić się o napisanie, że nasz kraj to była ówczesna „stolica” szlachectwa w skali całej Europy. Przyjmuje się, że odsetek szlachty w Polsce sięgał średnio10% liczebności społeczeństwa, co przy poziomie 1-3% u światowych potęg jak Francja czy Anglia zdecydowanie wyróżniało nasz kraj w tamtych czasach. Nie wspominając o 0,5% wskaźniku, jakim mogła ówcześnie pokusić się sąsiednie Rosja. Co ciekawe szlachta w naszym kraju nie była rozmieszczona równomiernie. Były jej większe skupiska, takie jak ziemia łomżyńska czy ziemia wiska, w której prawie 50% społeczeństwa zaliczało się do szlachetnie urodzonych. Z drugiej strony były rejony gdzie bywało odwrotnie i w takich województwach jak bracławskie czy krakowskie zamieszkiwało nie więcej niż 1-2 % szlachty. Ja w sprawach statystycznych preferuje sprawdzone źródło, jakim jest wielotomowe dzieło Tadeusza Korzona „Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta”, które jest badaniem ekonomicznym i administracyjnym, stąd jak ulał pasuje do dzisiejszego tematu. Oczywiście, żeby w miarę dokładnie określić procent szlachty należy na początek zmierzyć się z ustaleniem liczby całej populacji zamieszkującej nasz kraj. W 1775 roku właśnie na sejmie wprowadzono nowy podatek, zwany „podymne generalne” i zlecono w całym kraju „lustracje dymów”, co trwało przez 2 bite lata. W roku 1777 liczbę „dymów” określił Wybicki na ilość 1 198 08, co mnożąc przez 6 (średnio według Moszyńskiego na 1 ”dym” przypadało 6 osób) daje nam liczbę ludności równą 7 208 486 mieszkańców. Ilość szlachty w ówczesnych granicach szacowano (obliczenia zajmują 50 stron druku) na, około 672 000, co daje wskaźnik 9,3%. I z tym obliczeniem, jako dość zbliżonym do rzeczywistości, Tadeusz Korzon się zgadzał. Zatem nie 10% szlachty tylko nieco mniej, co jednak nie zmienia faktu, że w przypadku naszego kraju nazwa Rzeczpospolita Szlachecka rzeczywiście była adekwatna do stanu faktycznego. No tyle na dziś o szlachcie, a teraz przejdźmy płynnie do naszej ulubionej numizmatyki, poniżej prezentuję przykładowy egzemplarz tytułowej monety.

Talar z roku 1775 jak już wyżej napisałem jest to moneta bardzo ciekawa i to z kilku powodów. Zanim opiszę poszczególne warianty, chciałbym chwilę do tych powodów nawiązać. Przede wszystkim ten „dziwny i zagadkowy” stosunek nakładu monety do jej popularności na rynku. Po kilkunastu pierwszych latach panowania SAP, w których talary były bite w niewielkich, co najwyżej kilkunastotysięcznych nakładach, rok 1775 był pod tym względem inny, bo według oficjalnych danych wytworzono ich 32 637 sztuk. Ale nie to jest w tym wszystkim najciekawsze. Najbardziej tajemnicze dla mnie jest to, że mimo swojego nakładu, talary z 1775 roku są tak łatwo osiągalne i dosyć często wystawiane do sprzedaży. Moja kwerenda internetowa na podstawie, której będę w dalszej części wyciągał wnioski, ujawniła aż 82 sztuki będące w sprzedaży „w ostatnim czasie”. To sporo monet jak na taki nakład, a już szczególnie, jeśli odniesie się tę „dostępność” do sąsiednich roczników. Weźmy taki przykład i zahaczmy o kolejny rocznik, to jest 1776, w którym według oficjalnych danych wybito jeszcze o 50% większy nakład, bo aż 47 468 sztuk. Co do zasady rocznik 1776, choć nie jakiś wyjątkowy to jest jednak wyraźnie rzadziej spotykany w sprzedaży (szacuje, że ok 2 razy) niż nasz dzisiaj opisywany talar. A to już pozwala mi postawić znak zapytania przy nakładzie talarów z 1775 i uknuć tezę, że być może coś tam panowie w mennicy w swoich zestawieniach nieco pomieszali. Całkiem możliwe, że policzono wówczas ilość monet wydanych z mennicy do obiegu a nie fizyczny nakład wybitych egzemplarzy w danym roku. W efekcie byłoby tak, że talarów w roku 1775 wybito kilkanaście tysięcy „więcej” jednak do obiegu wydano tylko tyle ile widnieje w oficjalnych danych – 32 637 sztuk, a „resztę” wydano z mennicy już w kolejnym roku i doliczono te egzemplarze do nakładu zdecydowanie rzadziej występującego rocznika. W taki sposób można by wytłumaczyć tę dysproporcję i nadmiar talarów datowanych na 1775 w ofertach. Nie mam na to żadnych dowodów, więc nie przesądzam sprawy. Jednak coś jest na rzeczy i zapewne kiedyś jeszcze do tego wątku wrócę, może przy okazji opisywania talara z 1776.

Nad reprezentatywność na rynku to jedno, drugim elementem, z którego słynie ten rocznik najgrubszej srebrnej monety SAP jest spora ilość wariantów. Co oczywiście bezpośrednio związane jest z liczbą stempli, jakich użyto do produkcji, co też w pewnym sensie może przemawiać za tym, że nakład monet z tego rocznika był większy niż oficjalny. W swoim badaniu nie skupiałem się jakoś wyjątkowo na liczeniu stempli w ramach jednego wariantu, ale nawet pobieżna analiza zdjęć pozwoliła mi określić, że istnieje minimum 5 stempli awersu i 3 rewersu. Co same w sobie jest ciekawe i zaprowadzi nas do opisania sporej ilości monet, w tym też takich niezbyt dokładnie opisanych w najnowszej literaturze, jaką jest katalog „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego” autorstwa duetu Janusz Parchimowicz i Mariusz Brzeziński. Trzeba oddać oczywiście zasługi najnowszej publikacji, gdyż autorzy katalogu wyznaczyli aż 6 „odmian” talara, z 1775, czym znacznie do przodu popchnęli naszą wiedzę. Ja dziś na blogu pokaże te warianty i uzupełnię nieco ich opis, bo moim zdaniem miejscami nie jest pełny. To tyle na wstępie do opowieści o tym niezwykłym roczniku i bierzemy się do roboty.

Na pierwszy ogień niech pójdzie awers z bardzo udanym wizerunkiem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król z przepaską we włosach wygląda niezwykle godnie i modnie, stąd zakładam, że ówcześnie jego portret również na poddanych robił bardzo pozytywne wrażenie. Niezaprzeczalny jest tu kunszt królewskiego medaliera Jana Filipa Holzhausera, który własnoręcznie ten portret wykonał. Napisy otokowe na awersie są standardowe dla tego nominału i występują na monecie w dwóch wariantach: STANISLAUS AUGUSTUS D.G.REX POL.M.D.LITU. lub z końcówką LITH. Przy okazji ciekawy jest fakt pewnej dowolności zapisu skrótu nazwy Księstwa Litewskiego. Taki stan występuje również w innych rocznikach talarów SAP, stąd należy zakładać, że nie był to jakiś jednostkowy błąd mincerza, lecz efekt zamierzony. Oficjalną nazwą była wówczas LITHUANIAE, stąd LITH. wydaje się ok biorąc pod uwagę wykorzystanie 4 pierwszych liter. Z drugiej strony wiemy, że w XVIII wieku mówiąc o Litwie jako nazwie kraju, czwartej litery „h” się nie wymawiało i brzmiało to coś w stylu „lituania” , stąd być może i forma LITU. też była wówczas poprawna. Ja sobie to tłumacze tak, że LITH. to skrót od formy pisanej a LITU. od formy mówionej. Nie jestem filologiem, więc mogę się mylić, ale wydaje mi się to rozsądne podejście amatora J. Z moich obserwacji wynika, że awers występuje aż w 4 wariantach, w tym na jeden z wariantów składają się dwa stemple różniące się między sobą delikatnym przesunięciem liter otokowych względem portretu króla. Takich różnic nie kwalifikuje, jako wariant, więc tylko o tym na początku wspominam a dalej pokaże te dwa stemple i będzie można samemu to ocenić.

Przystąpmy teraz do opisania poszczególnych wariantów. Pierwszym i najbardziej widocznym punktem kontrolnym będzie oczywiście zapis skrótu nazwy Litwy. Ten punkt kontrolny nazwiemy „a)” i mamy dwie możliwości „ LITU.” lub „LITH.”. Drugim już nieco bardziej szczegółowym elementem do naszych porównań, będzie przepaska we włosach króla a właściwie, to sama końcówka tej wstążki. W punkcie kontrolnym „b)” będziemy właśnie opisywać tę końcówkę ze względu na jej kształt i długość. Dla wariantów monety ze skrótem „LITU.” Wstążka będzie jednej długości tylko różnić się będzie kształtem końcówki. Określiłem dwa warianty, które lepiej będzie można porównać na zdjęciu poniżej. Pierwszy z nich nazwałem „WSTĄŻKA OSTRA” a drugi „WSTĄŻKA TĘPA”. Dla wariantu skrótu „LITH.” Końcówka wstążki będzie taka sama i tu z kolei długość będzie miała znaczenie. Wyznaczyłem dwie możliwości „ WSTĄŻKA DŁUGA” i „WSTĄŻKA KRÓTKA”. Zatem w punkcie kontrolnym „b) „ będziemy mieli aż 4 różne możliwości. Dla łatwiejszego rozróżnienia poszczególnych wariantów dodam jeszcze trzeci punkt kontroli, który będzie charakterystyczny dla danego wariantu i szybko pozwoli nam ustalić, z którym mamy do czynienia, gdyż samo określania długości i końcówki przepaski może niejednokrotnie nastręczać sporych kłopotów z oceną. Punkt „c” będzie, zatem takim „skrótem” służącym do szybkiej oceny monety i przypisanie jej do określonego wariantu. Wszystko wyjaśni się na zdjęciach. Jednak na początek opis każdego z wariantów awersu.

AWERS 1 -> a) LITU.; b) „WSTĄŻKA OSTRA”; c) „NOS CELUJE w POL.”

AWERS 2 -> a) LITU.; b) „WSTĄŻKA TĘPA”; c) „NOS CELUJE w M.”

AWERS 3 -> a) LITH.; b) „WSTĄŻKA KRÓTKA”; c) „WSTĄŻKA CELUJE w AN”

AWERS 4 -> a) LITH.; b) „WSTĄŻKA DŁUGA”; c) „WSTĄŻKA CELUJE w I”

Dodatkowo muszę zaznaczyć, że AWERS 1 od AWERSU 2 różni się nie tylko kształtem końcówki opaski, ale jeszcze jedną istotną cechą, jaką jest odmienna czcionka. Punce liter użyte do zrobienia stempla dla wybicia AWERS 1 są odmienne, jakby drobniejsze i delikatniejsze. To dodatkowo przekonało mnie do tego, żeby oddzielić te dwa awersy od siebie. Na zdjęciach poniżej zaznaczyłem tylko wyraz „REX”, ale różnice są bardzo dobrze widoczne w całym napisie.

Jest jeszcze jedna sprawa. Jak wyżej pisałem, dwa stemple awersów są do siebie bardzo zbliżone i zakwalifikowałem je razem do jednego wariantu. Tym wariantem gdzie występują dwa stemple jest AWERS 3. Poniżej na zdjęciu prezentuje oba stemple, gdzie można zaobserwować subtelne różnice związane jedynie z przesunięciem napisu otokowego względem portretu króla. Ja w swojej analizie skoncentrowałem się na najbardziej wysuniętym punkcie, czyli na… królewskim nosie i wyprowadzając z niego linię prostą trafiamy w literę zawsze w literę „L”. Jednak, raz w jej górną część a raz w dolną. Dla obu stempli wszystkie punkty kontrolna istotne dla tego wariantu awersu są zachowane identycznie.

Teraz czas na druga stronę monety. Na rewersie talarów SAP bogactwo elementów i rysunków jest bardzo widoczna i zawsze daje mi sporą nadzieję na znalezienie ciekawych odmian i wariantów stempla. Generalnie na tej stronie talara z 1775 roku mamy ukoronowaną, pięciopolową tarczę herbową, od lewej oplecioną gałązkami lauru i dębu a po prawej palmowymi. Na dole monety, na szarfie zawieszony jest order Orła Białego i wstęga z napisem PRO FIDE LEGE ET GRECE, co w wolnym tłumaczeniu znaczy „Za Wiarę, Prawo i Naród”. Do tego dochodzi jeszcze napis otokowy informujący o metalu szlachetnym użytym do wykonania talara, o próbie monety oraz o dacie powstania, który brzmi: X EX MARCA PURA COLONIEN. 1775. – co oznacza „10 (monet) z Grzywny Kolońskiej Czystego Srebra w roku kościelnym 1775”. Po bokach orderu widnieją jeszcze inicjały E.B., Efraima Brenna ówczesnego intendenta mennicy warszawskiej. Duża moneta, stąd mieści się na niej naprawdę sporo detali. Po raz kolejny możemy podziwiać kunszt królewskiego medaliera, który połączył te wszystkie elementy w jedną zgrabną i piękną kompozycje. Na tym etapie napisze już, że podczas badania 82 egzemplarzy talara wykryłem i opisałem tylko 3 odmienne warianty stempla rewersu. To całkiem mało zważywszy na ilość potencjalnych możliwości, w których poszczególne stemple mogłyby się od siebie różnić.

Teraz, żeby je od siebie łatwo odróżnić, standardowo wyznaczymy sobie punkt kontrolny, który pozwoli nam to sprawnie przeprowadzić. Wyjątkowo nie będziemy potrzebowali wielu miejsc do sprawdzenia, właściwie to potrzebny będzie nam zaledwie 1 taki obszar i to na jego podstawie z pewnością będziemy mogli przeprowadzić analizę. Punkt kontrolny „a)” będzie koncentrował się tylko i wyłącznie na końcówce wieńca dębowego w okolicy korony i daty. To właśnie na tym niewielkim obszarze rozegra się cała sprawa. Pisałem, że mamy 3 warianty, stąd właśnie będziemy mieli do czynienia z 3 odmiennymi układami liści dębu na samej końcówce lewego wieńca. I tak, pierwszy wariant będzie charakteryzował się układem „LIŚĆ SKIEROWANY DO KORONY”, drugi „DODATKOWY LIŚĆ DO GÓRY” a trzeci „DWA DODATKOWE LIŚCIE DO GÓRY”. To „do góry” to oczywiście tez kierunek, w jaki skierowane są liście. Poniżej prezentuje zdjęcia tych obszarów w 3 wariantach.

Teraz, kiedy już wiadomo, na co się patrzeć analizując rewers talara, przyznam że różnic pomiędzy wariantami jest oczywiście więcej niż ta jedna na która zwróciłem uwagę i wytrawny obserwator na pewno dostrzeże kolejne, które charakteryzują każdy ze stempli. Poniżej opis wariantów i zdjęcia całych rewersów.

REWERS 1 -> „LIŚĆ SKIEROWANY DO KORONY”

REWERS 2 -> „DODATKOWY LIŚĆ DO GÓRY”

REWERS 3 -> „DWA DODATKOWE LIŚCIE DO GÓRY”

Ostatnią cechą talara 1775 wymagającą opisu jest jego rant, czyli trzecia strona monety z charakterystycznym napisem FIDEI PUBLICAE PIGNUS, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „Rękojmia zaufania publicznego”. W XVIII wiecznym systemie monetarnym talar to była podstawową srebrna moneta wymienialną również w handlu międzynarodowym, stąd zaufanie do niezmiennej wartości zawartego w niej kruszcu było jedną z głównych podstaw ustalania uniwersalnych cen dóbr oraz zamożności.

A teraz, skoro wszystko już jest wiadomo zobaczmy ile z tych stempli powstało wariantów monety, jaki był rozkład wariantów w badanej próbie, jak to się ma do nakładu oraz na koniec jaki stopień rzadkości będzie odpowiedni dla każdego z nich. Zapraszam na badanie ilościowe próby złożonej z 82 talarów z 1775 roku. Na początek ustalmy ile jest wariantów monety.

Jak widzimy zdefiniowałem 6 wariantów talara i jest to dokładnie taka sama ilość, jaką w najnowszym katalogu monet SAP uwzględnili jego autorzy. Różnimy się tylko w opisie, jednak liczba 6 pozostaje niezmienna. Teraz przejdźmy do równie ciekawego zestawienia, które z grubsza odpowie nam na pytanie, których wariantów podczas kwerendy spotkałem najwięcej a które wydają się być unikalne. Zapraszam na zestawienie rozkładu procentowego.

Na tym etapie już możemy założyć, że pośród całej populacji monet, jeden z wariantów jest zdecydowanie najpopularniejszy. Dwa warianty wydają się pośrednie, natomiast trzy są rzadziej spotykane a być może nawet i na swój sposób unikalne. Najpopularniejszy wariant zaobserwowałem aż na połowie przebadanych monet, potem dwa kolejne charakteryzują się udziałem około 20%, no i na 3 ostatnie warianty zostaje do podziału już tylko mniej niż 10%. Odnieśmy teraz te wartości do oficjalnego nakładu żeby otrzymać matematyczne wyliczenie przybliżonej ilości monet w każdym z wyznaczonych wariantów.

Jak możemy zauważyć, stosując założenie mówiące o tym, że oficjalny nakład jest wyznaczony prawidłowo, to najpopularniejszy wariant talara powinien mieć nakład około 16 tysięcy sztuk. Pozostałe warianty mają nakład około 5 tysięcy sztuk a te najrzadsze liczone mogą być zaledwie w setkach egzemplarzy. Ciekawostką jest to, jak powstały te najrzadziej spotykane warianty i dlaczego tak niewielki nakład wybito za pomocą odmiennego zestawu stempli. Ta tajemnica wymaga pogłębionej analizy i być może badań zakrojonych na nieco szersza skale niż prezentuje to ja w swoim amatorskim blogu.

Ok, jak mamy już teoretyczne nakłady, to pozostaje nam już tylko odnieść je do skali, jaka dla polskich monet królewski ustalił hrabia Emeryk Hutten-Czapski. Na wstępie wypada dodać, że w najnowszym katalogu talar z 1775 otrzymał ogólny stopień R2 bez rozróżnienia na warianty i jest to ocena przepisana z wcześniejszych opracowań Edmunda Kopickiego. Zobaczmy, zatem jak ta wiekowa już nota „obroni” się w dzisiejszej analizie.

Odnosząc dane do poprzedniego artykułu, w którym opisywałem najpopularniejszego talara z 1794 roku i porównując wyniki, dochodzimy do wniosku, że stopień rzadkości R2 może dotyczyć tylko najczęściej spotykanego WARIANTU 3, natomiast kolejne warianty powinny być ocenione minimum o stopień wyżej Wnioski są takie jak umieściłem w tabeli, WARIANT, 6 który na 82 sztuki wystąpił tylko 2 razy otrzymał ode mnie stopień R5, a WARIANT 5 zaobserwowany na zaledwie jednym egzemplarzu wyceniłem na maksymalne R6. To oczywiście moja subiektywna ocena, nie mniej jednak odnosi się do licznie przebadanej populacji talarów i ewentualny błąd zapewne nie jest wielki.

Teraz pozostaje mi już tylko opisać i pokazać zdjęcia wszystkich wariantów talara z 1775 roku. Do opisu użyje tradycyjnie nomenklatury z katalogu autorów Parchimowicz/Brzeziński.

TALAR 1775

33.g– WARIANT 1

Awers napis otokowy: STANISLAUS AUGUSTUS D.G.REX POL.M.D.LITU.
Rewers napis otokowy: X EX MARCA PURA (E./B.) COLONIEN. 1775.