SŁOWO OD AUTORA: Wreszcie znalazłem wolną chwilę na zapowiadaną od
pewnego czasu aktualizację swojego starego tekstu o pruskich fałszerstwach
srebrnych groszy SAP. To dla mnie o tyle ważna i honorowa sprawa, że w okresie tych
kilku lat, w których prowadzę bloga, moja strona zyskała pewną „renomę” miejsca,
w którym można uzyskać aktualne informacje na temat podróbek monet
Poniatowskiego. Tym bardziej czuje się przez to odpowiedzialny za opublikowane
tu słowa. A już szczególnie za takie, które kiedyś w dobrej wierze umieściłem
na blogu a teraz mam świadomość istniejącej konieczności ich aktualizacji. A
taka zdecydowana konieczność właśnie ma miejsce. W przypadku groszy SAP sprawa
jest o tyle poważna, że mój aktualny stań badań i posiadanej na ten temat wiedzy,
dość znacznie różni się od tego, jaki prezentowałem pisząc swój artykuł w
styczniu 2017. Można nawet powiedzieć, że teraz stoję w opozycji do własnego
tekstu sprzed dwóch lat, kiedy to „omamiony” atrakcyjnym przedstawieniem tego
problemu w nowym katalogu „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego”
zlekceważyłem własne rozterki i przyjąłem punkt widzenia prezentowany przez
autorów tej publikacji. Dziś wiem, że bardzo się wówczas pomyliłem bazując na
tych danych i w sumie niepotrzebnie pospieszyłem się z tekstem bez samodzielnego
dogłębnego zbadania, tego jak się okazuje trudniejszego do oceny nominału. Dobrze,
że pisząc tekst przed dwoma laty, przeczuwałem mogące nastąpić problemy i zostawiłem
sobie otwartą drogę do wprowadzenia ewentualnych poprawek.
Zmiany są na tyle poważne, że nie zdecydowałem się jedynie
na „cichą” edycję poprzedniego wpisu i „biorę na klatę” oficjalne opublikowanie
jego nowej, mam nadzieję „lepszej’ wersji. Uznaję tym samym, że najgorsze co
mogę tu wyczyniać, to wprowadzać innych miłośników numizmatyki SAP w błąd, gdyż
takie niezaktualizowane od dłuższego czasu informacje mogą narobić więcej szkód
niż przyniosły kiedyś ewentualnego pożytku. Bo co może być gorszego dla autora,
niż zaobserwowanie w swoim otoczeniu osób posługujących się informacjami z jego
bloga, kiedy samemu ma się świadomość, że są to dane już nieaktualne i bardzo
mijają się z prawdą. Dla mnie to prawdziwy koszmar. Okazuje się, że na blogu
tak samo jak w medycynie sprawdza się maksyma - po pierwsze nie szkodzić J.
Oczywiście mam świadomość, że to nie pierwsza, ani też
nie ostatnia aktualizacja, jaką tu będę realizował. Generalnie nie mam z tym problemu,
by w obliczu pozyskania istotnych informacji, nowych odkryć czy nawet „własnoręcznych”
przemyśleń, zweryfikować swoje dawne tezy i uznać je za „passe”. Jako amator
mogę przecież czasem pobłądzić i z tego powodu korona z głowy mi nie spadnie. Szczególnie,
że banalną prawdą jest to, iż badania numizmatyczne dawnych polskich monet to
proces ich ciągłego poznawania i wyciągania wniosków, które później nie raz nie
znajdują potwierdzenia w praktyce i trzeba je od nowa weryfikować. To obszar
permanentnej nauki na błędach, w której z powodu ogromnego deficytu pewnych informacji
i źródeł, czasem wiele do powiedzenia mają zwykli miłośnicy-specjaliści. To oni
właśnie działając bez pośpiechu, dogłębnie analizują wąskie zakresy swoich
specjalizacji i z czasem stają się osobami najlepiej poinformowanymi. Każdy
autor na pewnym poziomie detalu zmaga się z brakiem konkretnej wiedzy i czasem
musi trochę wody w Wiśle upłynąć by pewne mechanizmy w głowie odpowiednio
zatrybiły i powstała z tego jakaś teza trzymająca się kupy. Kto nie ma dość czasu na głębsze poznanie
tematu, najczęściej później przegrywa. I taka sytuacja będzie właśnie miała miejsce
w dzisiejszym wpisie, gdy okaże się, że oficjalne dane katalogowe nie są poprawne.
Problem braku dobrych materiałów w numizmatyce nie jest nowy. I kiedy o tym rozmyślam, kiedy sam ich
poszukuje, to mimowolnie, jako pierwsza myśl nasuwa mi się określenie „białe
plamy”. A stąd już tylko krok do pierwszego wersu „Ballady o bieli” Jacka
Kaczmarskiego, który przy odpowiedniej interpretacji, idealnie pasuje do sytuacji,
jaka mamy w numizmatyce. Nikt tak pięknie tego jeszcze nie określił jak mój ulubiony
artysta, proszę tylko tego chwilę posłuchać…
„Są narody, które znają w dziejach swoich każdy kamyk,
Tak, że mało o to dbają, a my mamy „białe
plamy”…
Plam tych biel historię naszą skupia
w sobie niczym w lustrze,
Wizje czasów, które straszą, wizje,
których się nie ustrzec…”
I tak właśnie, z
pieśnią o trudnych problemach naszej historii na ustach, zapraszam na nową
odsłonę wpisu o podrabianych pruskich srebrnikach. Na scenkę dopisaną, która wymaże
drobną białą plamkę wiedzy i przy okazji przewróci większość moich poprzednich
ustaleń… W odświeżonym artykule, zmieniłem spore fragmenty tekstu. W tym
wszystkie te miejsca, które moim zdaniem mają istotny wpływ na PRAWIDŁOWE
odróżnianie pruskich podróbek, czego naprawienie jest celem dzisiejszego wpisu.
Zapraszam na kolejny wpis z serii o pruskiej działalności fałszerskiej, czyli o biciu monet z ekstremalnie zaniżoną próbą srebra pod polskim stemplem. Cykl pomyślany był pierwotnie na jeden artykuł, potem, kiedy okazało się, że informacje się w nim zawarte „nie mieszczą się” i potrzebne będą dwa-trzy wpisy… a wyszło mi już 6 i końca nie widać J. Sytuacja jest dynamiczna, bo mimo sporej dawki wiedzy, jaką uzyskałem i starałem się przekazać w tym cyklu, zdaję sobie sprawę, że nie wszystko jest jeszcze na 100% jasne i wyklarowane do końca. Są znaki zapytania i niezbyt silnie tezy, które mam odnotowane i jeśli tylko w przyszłości uda mi się uzyskać nowe informacje, to będę się nimi dzielił. (dopisek: no i wykrakałem J). Może się zdarzyć, że szybko pojawią się nowe dane i moje artykuły będą uzupełniane na bieżąco lub jeśli informacji będzie sporo i będą istotne dla meritum, to pojawi się w przyszłości jeszcze jakiś wpis lub nawet kilka…
To tyle tytułem wstępu i teraz czas na omówienie
pruskich srebrników produkowanych pod polskim stemplem. A uprzedzam, że
naprawdę jest, o czym pisać, bo sytuacja wcale nie jest jasna a porządnych
materiałów na temat podróbek srebrnych groszy SAP praktycznie nie ma. Badając
dostępne monety z roczników 1766-1768 na własną rękę, uzasadnione jest
stwierdzenie, że pośród srebrnych groszy z tego okresu można zaobserwować
zastanawiającą/podejrzaną różnorodność stempli. Co przecież nie jest znowu aż
takie charakterystyczne dla monet Poniatowskiego i może stanowić podstawę do
tego by sądzić, że i w tym nominale nasi pruscy sąsiedzi dość mocno nam pomieszali.
Czy tak jest w istocie to za chwilę się okaże, jednak faktem jest, że na pewno namieszali
nam w głowach, czego jaskrawym dowodem jest choćby fakt, że musze dziś
poprawiać swój poprzedni wpis. Tu przypomnę swoją wcześniejszą tezę postawioną
w jednym z poprzednich artykułów, mówiącą o tym, że moim zdaniem srebrne grosze
były ilościowo jedną z najliczniejszych fałszowanych monet SAP. Określiłem wówczas
nawet ilość falsyfikatów (bardzo wstępnie i z grubsza) na 11,2 milionów sztuk o
łącznej nominalnej wartości 2,8 milionów ówczesnych złotych polskich. To
ogromna ilość, szczególnie, jeśli weźmiemy pod uwagę, że z oficjalnej mennicy w
Warszawie w trzech pierwszych rocznikach srebrników (1766-1768) wybito około 5,2
milinów sztuk. Zatem mamy tu taką sytuację, w której zakładałem, że w
najgorszym okresie, falsyfikatów w obiegu mogło być nawet dwukrotnie więcej niż
monet oryginalnych. Dziś nadal twierdzę, że wiele monet w tym nominale z roczników
1766 – 1768 znajdujących się ówcześnie w obiegu handlowym zdecydowanie nie było
oryginałami. Jednak obserwując aktualny rynek numizmatyczny i jednocześnie prawidłowo
odróżniając pruskie podróbki od monet oryginalnych, trudno jest mi na tej
podstawie uzasadnić moje wcześniejsze wyliczenia. Mogę podzielić się jedynie
ogólną informacją, że obecnie w sprzedaży występuje znacznie mniej pruskich
falsyfikatów niż oryginałów. Oczywiście możliwy jest scenariusz, w którym zdecydowana
większość „prusaków” została szybko zdemaskowana, wyłowiona z obiegu i przetopiona
jeszcze w XVIII wieku. A to z kolei daje nam mglistą wskazówkę, że srebrniki
mogły być „mniej udanym” wytworem pruskiego mennictwa niż nam się dziś wydaje.
Ciekawe czy to potwierdzi się w dalszej części tekstu? Jednak faktem jest, że jest
ich aktualnie niezbyt wiele, jedynie tylko „trochę więcej” niż podrobionych
złotówek, czyli monet, których awersy i orły dość łatwo zdradzają ich pruski
rodowód. Obecnie najliczniejszą grupą podróbek, niezmiennie pozostają fałszywe półzłotki,
które można uznać za najbardziej udane pod względem imitowania oryginałów z
mennicy w Warszawie. Kończąc te gdybania, proponuje na dobry początek,
tradycyjną pruską historyjkę obrazkową J.
Ale zanim jeszcze na dobre zajmiemy się monetami i
ich autorską analizą, to winien jestem wspomnienie o istniejących źródłach
wiedzy, które mówią nam cokolwiek na temat fałszywych srebrnych groszy. Jeśli chodzi
o istotne publikacje numizmatyczne, to jak mi wiadomo, pierwszy o fałszywych
srebrnikach wspominał Kazimierz Bandtke w książce „Numismatyka Kraiowa” w 1839
roku. Opisał tam krótko sam fakt i skalę pruskich podróbek oraz wspomniał, że
jednym z podrabianych nominałów był właśnie srebrnik. Następnie Mieczysław
Kurnatowski w 1888 roku w wybitnej i jakże dziś użytecznej publikacji
„Przyczynki do historyi medali i monet bitych za panowania Stanisława Augusta”
dodał wiele istotnych szczegółów dotyczących tego procesu, co w pewien sposób
stanowi teraz obowiązkowy kanon wiedzy o pruskich działaniach fałszerskich.
Kolejnym z wielkich numizmatyków, którzy odnotowali fakt podrabiania monet SAP był
Karol Plage, który w 1913 roku w przełomowej dla amatorów mennictwa SAP pracy „Okres
Stanisława Augusta w historii numizmatyki polskiej” również przywołał temat
niecnych działań Fryderyka II i poświecił im nawet cały rozdział. Jednak żadne z wymienionych powyżej dzieł
polskiej numizmatyki nie starało się odpowiedzieć, na podstawowe pytanie nurtujące
amatora monet Poniatowskiego. Pytania, które oczywiście brzmi: jak konkretnie
wyglądają te fałszywe srebrniki??? O tym cisza… A przecież musiano w II połowie
XVIII wieku posiadać jakąś praktyczną umiejętność odróżniania ich od „dobrych”
monet. Niestety ta wiedza nie przetrwała do naszych czasów i znów musimy z tą
„białą plamą” kombinować po swojemu.
Pierwszy krok w kierunku poznania tajemnicy wykonał
znany badacz okresu Pan Rafał Janke, który analizując we wrocławskim Ossolineum
rękopisy ze sprawozdań Komisji Menniczej i Skarbowej oraz związane z tym Uniwersały
- rzucił na ten temat nowe światło. Stąd między innymi wiemy, że nie istnieją
żadne znane źródła z epoki, które dokładnie opisują i charakteryzują fałszywe monety
interesującego nas dzisiaj nominału. Z informacji jednak wynika, że srebrne
grosze z całą pewnością były fałszowane i ówczesna władza miała tego świadomość.
Jednak w obliczu licznych problemów, z jakimi miano wówczas do czynienia, rządzący
w swoich działaniach wyraźnie skupili się na ograniczeniu obiegu pruskich
fałszerstw w „grubszych nominałach”, które powodowały większe straty dla skarbu
państwa niż podrabiane drobne srebrniki. W dokumentach źródłowych w miarę dokładnie
opisano przykładowe fałszerstwa oraz zanotowano wyniki badania prób składu
chemicznego dla podrobionych monet złotych oraz srebrnych dwuzłotówek, złotówek
i półzłotków. Dodatkowo w tych nominałach dysponujemy również egzemplarzami zachowanymi
menniczo, oznaczonymi puncami „PG”, którymi prawdopodobnie ówcześnie oznaczano przykładowe
falsyfikaty. Niestety, jeśli chodzi o srebrniki, to w starych zapiskach brakuje
konkretnych danych. Osobiście nie znam również żadnego egzemplarza oznaczonego puncą
„PG”. Dokumenty z posiedzeń Komisji Menniczej i Skarbowej również o takich
monetach z puncami nie wspominają, stąd w tym przypadku nie możemy odnieść się do
żadnego wzorcowego fałszywego egzemplarza. W dokumentach znajdujemy w zasadzie
tylko jedną istotną dla nas wzmiankę. Otóż dnia 12 maja 1772 w odezwie do
społeczeństwa Komisja Rzeczpospolitej Skarbu Koronnego ostrzegała ludność o
pojawiających się nowych fałszerstwach charakteryzujących się coraz niższą
próbą srebra, czyli wartych mniej niż wskazywałby ich nominał. Tu właśnie po
raz pierwszy mamy wzmiankę o fałszywych srebrnikach. Cytuję :
”Wszem
w obec y każdemu z osobna do wiadomości podaję że iako na końcu ostatniego
Uniwersału swojego pod dniem 20. Marca Roku Teraźnieyszego 1772. Datowanego
wyraziła: że zagraniczna mennica pod fałszywym stemplem biiąca Polska Monetę,
coraz podleyszą bić zwykła; tak że pretendowane pułzłotki iuz tylko 6. Groszy
miedzianych, a Grosze srebrne takichże miedzianych Groszy 3. Ceny wewnetrzney
zamykające przerzeczoney zagraniczney mennicy wchodzą, wszystkich ostrzega.”
Ach ta ówczesna polszczyzna J.
Mamy tu pierwszy jasny ślad dotyczący interesującej nas dziś monety. Wiemy
dzięki temu, że podrobiony srebrnik, zamiast swojej nominalnej wartości
wynoszącej 7,5 grosza miedzianego, w wersji pruskiej osiągał zaledwie wartość
trojaka. Znaczy to nie mniej nie więcej, że ilość srebra, jaką zawierał była
zdecydowanie zaniżona w porównaniu do monety oryginalnej. Jak wiemy oryginalna
moneta waży nominalnie 1,9853 grama i posiada próbę 0,367, co przekłada się na zawartość
srebra w ilości 0,728605 grama. Fałszywa moneta powinna być zbliżona wagą
(jednak w praktyce falsy są nieco lżejsze) a próba srebra powinna wynosić około
0,291442 grama. Być może badanie spektrometrem dałaby nam odpowiedź, czy tak
było w istocie, jednak dziś nie dysponuje wynikami takich analiz. Jednak jest
to i tak dobra wskazówka, którą uda mi się wykorzystać w dalszej części wpisu.
OK, skoro mamy „podane na tacy”, że prawdziwa wartość
„prusaków” była ponad dwukrotnie mniejsza od oryginałów, to należy od razu założyć,
że w epoce, kiedy te monety obiegały, musiały istnieć jakieś efektywne metody odróżniania
tych falsyfikatów. Rozumiem przez to, jakieś proste, ludowe sposoby, które były
używane powszechnie przez ówczesne społeczeństwo. Warto zwrócić uwagę, że ludność
Rzeczpospolitej Obojga Narodów posługująca się, na co dzień srebrnikami SAP,
była jedynie w niewielkim stopniu „uczona w piśmie”. Tym samym można na wstępie
założyć, że zamiast dokładnych analiz tego, co znajduje się na drobnej monecie
„bez obrazków”, czyli choćby liter i cyfr na rewersie, czy monogramu
królewskiego SAR na awersie srebrnika, to jednak bardziej koncentrowano się na innych
cechach krążka. Jako miłośnikowi numizmatyki narzuca mi się od razu, że mogła
by być to waga i średnica monety, jednak w praktyce to również mogło być wówczas
trudne do przeprowadzenia. Tym samym pozostają rzeczy naprawdę podstawowe,
takie jak wygląd monety, kolor krążka, jego twardość, a nawet coś tak
niekonkretnego jak dźwięk, jaki wydawały monety rzucone na stół. Wszystkie tego
typu praktyki, bez wątpienia wymagały pewnego doświadczenia w ich zastosowaniu.
Nie było tak łatwo jak ze złotem, które jako metal bardziej plastyczny i miękki,
był po prostu gięty, czy nawet nadgryzany zębami J. Z moich
doświadczeń z pruskimi falsami groszy wynika, że dość uniwersalną cechą tych
produkcji jest podejrzanie odmienny kolor krążka. Uważam, że ta cecha mogła być
szczególnie użyteczna w epoce, kiedy świeżo wybite monety wprowadzano do obiegu.
Żeby to unaocznić poniżej przykładowy egzemplarz pruskiej podróbki srebrnika z
aktualnej aukcji na jednym z zagranicznych portali.
Jak widać kolor w przypadku pruskich falsyfikatów
groszy może być rzeczywiście dobrą wskazówką. Dla mnie, to brudo-szare pruskie
„srebro” jest podobne bardziej do srebrzonej miedzi czy nawet do monet
wykonanych ze stopów cyny lub cynku. Mogło być tak, że ten dziwny kolor, daleki
od srebra jaki charakteryzuje nieoryginalne monety SAP, bardzo często już na pierwszy rzut oka zdradzał
swoje nielegalne pochodzenie. W każdym razie trudno o pruskich srebrnikach, w
których samego srebra jest „jak na lekarstwo” mówić, jako o monecie
srebrnej. Znacznie bliżej im do
miedzianej, w końcu miedzi w nich było ponad 80% wagi a proces bielenia krążków
jak widać na fotografii, często nie był doskonały. Tu otwiera nam się kolejna możliwość
do badania posiadanych monet. Jeśli założymy, że „prusaki” rzeczywiście
zawierały tylko śladowe ilości srebra, to zapewne istnieją takie egzemplarze, w
których „po latach” jest to już bardzo widoczne. Zapewne każdy z amatorów
mennictwa ostatniego króla, spotkał się na swojej drodze nie raz z drobną
srebrną monetą SAP, z która przetrwała do naszych czasów i wygląda bardziej jakby
była wybita w miedzi. Miedź, jeśli jest jej naprawdę dużo, zawsze może znaleźć
jakiś sposób żeby wyleźć na wierzch. Żartowało się kiedyś, że człowiek może wyjść
ze wsi, ale wieś z człowieka nie wyjdzie nigdy. Tu mamy to samo, tylko
odwrotnie J.
Czyli potencjalnie możemy poszukać
takich egzemplarzy, w których przez cienką warstwę srebrzenia przebija rdzeń
wykonany z miedzi. W praktyce wydaje się, że takie „badania” na oko lub z
użyciem ostrego sprzętu, mogły dawać w epoce zadawalające efekty. Jednak my nie
pójdziemy tą drogą, tylko jak to w numizmatyce być powinno, postaramy się
znaleźć uniwersalne cechy w detalach podrobionych monet, które odpowiedzą nam
na nasze pytania bez potrzeby uszkadzania monet.
A teraz sprawdźmy, co na temat pruskich fałszerstw
piszą obecni zawodowi badacze. Jak już kiedyś wspomniałem z tym tematem
zmierzyli się już między innymi badacze niemieccy, którzy dotarli do źródeł z pruskich
mennic. Dzięki publikacji Elke Bannicke, pracownika naukowego Muzeum Narodowego
w Berlinie, poznaliśmy wiele detali z dziedziny organizacji procederu oraz
otrzymaliśmy próbki skali procesu. Opisałem to już dokładnie we wcześniejszych tekstach,
więc nie będę teraz do tego wracał. Niestety niemieccy naukowcy nie napotkali w
swoich badaniach na żadne informacje konkretnie opisujące fałszywe stemple,
które mogłyby być dla nas użyteczne do odróżniania poszczególnych monet. Jednak
w trakcie tych analiz, w Berlinie przeprowadzono wyrywkowe badania monet na zawartość
srebra i właśnie na podstawie wyników tych badań potwierdzono po raz kolejny, że
srebrniki były fałszowane oraz (ponoć) też to, jak wyglądają przykładowe monety
fałszywe. W najnowszym katalogu duetu Parchimowicz/Brzeziński pokazano nawet jeden
z takich egzemplarzy z widocznym śladem po badaniu. Nie podano jednak, czy dla
tej konkretnej monety badanie potwierdziło fałszerstwo czy też nie...??? Moim
zdaniem na ilustracji została pokazana oryginalna moneta i zdecydowanie więcej
korzyści byłoby, gdyby autorzy katalogu pokazali nam jednak przebadanego falsa
z potwierdzoną niską zawartością srebra. Tu widać jak przydatne byłoby zdobycie
tych danych bezpośrednio z berlińskiego źródła, o co w przyszłości na pewno się
pokuszę. Równie interesującą alternatywą jest przeprowadzenie takich badań na
własną rękę. Sam mam przecież kilka podejrzanych i niezbyt pięknych monet tego
typu, które mógłbym poświęcić dla nauki i kiedyś właśnie w ten sposób to sprawdzić.
Zobaczymy, kiedy mi się w końcu uda to zrobić…
Idąc dalej, sięgnijmy teraz po ten wywołany już
katalog monet Poniatowskiego i oddajmy głos naszym rodzimym zawodowcom, którzy mieli
dostęp do wyników badań niemieckiej pani historyk i prawdopodobnie (???) wykorzystali
je w swojej publikacji. Ten katalog to pierwsza znacząca pozycja, która z
różnym powodzeniem, ale jednak zmierzyła się z tematem pruskich falsów i
dostarczyła nam ogromnej ilości cennych informacji. Znajdziemy tam nie tylko
charakterystykę samego procederu, ale również fragmenty wyżej wspomnianego
artykułu niemieckich badaczy mających dostęp do pruskich źródeł. Dla miłośników
monet SAP jednak prawdziwą wisienką na torcie jest pierwsza oficjalna próba
wyznaczenia konkretnych monet i ich skatalogowania, jako falsyfikaty z epoki.
Tu niestety pojawiają się już „schody”. Czasem te nowe informacje są przełomowe
i potwierdza je praktyka, a z drugiej strony, w kilku przypadkach niestety te
ustalenia nie wytrzymają próby czasu i mogą wprowadzać w błąd. W każdym razie,
taka szeroko zakrojona i kompletna próba jest sama w sobie cenną nauką. Ja
oczywiście nie ze wszystkimi się zgadzam i jak tylko mam okazję, to staram się
te błędy wskazać, udowodnić i naprostować. I teraz czuję, że właśnie nadszedł dobry
czas na kolejną ilustrację, która przedstawia stronę z wyżej wspomnianego
katalogu, na której autorzy opisują (ich zdaniem) podrobione srebrne grosze.
Jak widać autorzy wyznaczyli łącznie 3 warianty
podróbek w roczniku 1766. Muszę przyznać, że pięknie to zostało pokazane, zatem
nic dziwnego, że dwa lata temu uwiodła mnie ta prosta i czytelna wizja
opisanych fałszerstw. Byłem pyszałkiem twierdząc wówczas, że rozpoznanie
srebrników nie jest wcale trudne. Okazuje się, że to paradoksalnie
najtrudniejszy ze srebrnych nominałów i potrzebowałem o wiele więcej czasu, by przez
ten okres prześledzić setki monet i w końcu załapać, jakie czynniki są
rzeczywiście istotne do poznania prawdy.
Zabierzmy się, więc do tytułowej roboty. Na początek
odpowiedzmy sobie na pytanie, w jaki sposób można „oddzielić ziarno od plew” i
po czym poznanymi fałszerstwo. Jak pamiętamy w poprzednich artykułach
udowodniłem, że sam proces odróżniania pruskich monet od oryginalnych nie jest
skomplikowany, żeby nie powiedzieć banalny. Pomimo wysokiej kultury technicznej
i zaawansowania rzemieślników, to pruskim mennicom nie udawało się wykonać
takiej monety, której nie można by było odróżnić od oryginału. Szczególnie teraz,
kiedy dysponujemy ogromną bazą zdjęć wielu różnych egzemplarzy, to z reguły z
łatwością znajdujemy wspólne cechy, które jasno wskazują na podróbki. W
poprzednich wpisach, w których badaliśmy większe nominały, z reguły zwracaliśmy
uwagę na portret króla, tarcze z herbami, krój liter oraz inne drobne detale i ozdobniki,
które wydawały nam się być potencjalnie trudne do idealnego skopiowania i odwzorowania.
Jednak w praktyce dotychczas najpewniejszą zmienną okazywały się być herbowe ORŁY,
które zawsze przychodziły nam z pomocą. Słowem użytecznych cech było wiele i
większość z nich sprawdzała się dobrze niezależnie od analizowanego nominału.
Niestety, teraz musimy o tym zapomnieć, ponieważ w srebrnikach większość tych
elementów po prostu nie występuje. A to sprawia, że musimy sobie poradzić praktycznie
od początku. Nie napisałem „radzić sami”, bo zaraz przejdę do analizy
przedstawionej w najnowszym katalogu i do cech, na które zwrócili uwagę Panowie
Parchimowicz i Brzeziński.
W katalogu „Monety Stanisława Augusta
Poniatowskiego” autorzy odróżniają podróbki od oryginałów na podstawie jednej cechy
na awersie i jednaj na rewersie. Według autorów, ta metoda jest skuteczna, gdyż
daje wyniki zbieżne z badaniami niemieckich naukowców – i cokolwiek to znaczy, to
w teorii brzmi to całkiem dobrze. Na tej podstawie, autorzy w roczniku 1766
wyznaczyli 5 odmian srebrników, z których aż 3 opisano, jako falsyfikaty. I to
właśnie jest ten pierwszy wielki krok, jaki uczyniono w badaniach monet bitych
imitacją polskich stempli. Jeszcze nie wiadomo, czy krok zrobiony we właściwą
stronę, ale zawsze to jakiś ruch J. Niestety w
kolejnych rocznikach 1767 i 1768, pomimo wydawałoby się już ugruntowanej wiedzy
i jasno określonych zmiennych potrzebnych do analiz, autorzy nie pokusili się o
wyznaczenie kolejnych pruskich pozycji. I to pomimo tego, że w katalogu
pokazano inne egzemplarze posiadające podobne cechy, to jednak później
niekonsekwentnie uznano je za monety oryginalne. I tu powinna się nam zapalić pierwsza
lampka kontrolna. Wówczas uznałem takie podejście za rozczarowujące i
potwierdzające jedynie moje wcześniejsze zdanie o katalogu, że ta pod wieloma
względami wybitna pozycja, czasem bywa „nierówna”. Można mieć nawet takie odczucie,
jakby były w nim fragmenty opracowane przez dwie oddzielne osoby (w sumie mamy
duet autorów), które na bieżąco ze sobą nie współpracowały lub przynajmniej nie
współdzieliły wszystkich informacji. Być może to tylko moje mylne wrażenie, ale
fałszywe grosze pruskie to właśnie jedno z takich „nierównych” miejsc w
katalogu. Być może jeden z badaczy analizował rocznik 1766, a drugi pozostałe i
zapomnieli się skomunikować? Tu w każdym razie zapala się mi już druga lampka i
mruga J.
Dla nas istotny jest fakt, że w wspomniany katalog mógłby nam dać pełną informację,
a z jakiś przyczyn opisuje jedynie istotną cześć zagadnień. Co wymaga uzupełniania
i ja się tym na ochotnika tu zajmuję.
Wróćmy do analiz i do zmiennych użytych w katalogu. Na
początek weźmy rewers, gdzie główną cechą jest „odmienny kształt cyfry 1”, co
zilustrowane zostało na zdjęciu poniżej.
Jak podkreślałem już kilka razy, przyjmując w
poprzedniej wersji wpisu argumentacje autorów katalogu miałem spore wątpliwości.
Dlatego też w przeciągu ostatnich dwóch lat sporo o tym myślałem i na tą
okoliczność przeanalizowałem wiele monet by dojść do własnych wniosków. Moje
rozterki generalnie miały źródło w dwóch istotnych miejscach. Po pierwsze
moneta ma dwie strony. A awersy monet zaprezentowanych w katalogu, jako warianty
fałszywe, charakteryzowały się specyficznym monogramem królewskim SAR. Monogram
ten został wykonany, co prawda w nieco odmiennym stylu niż to możemy
zaobserwować na większości srebrników z 1766 roku, ale jednak jest to spójny
rysunek z monogramem królewskim, jaki posiada pierwsza odmiana srebrników z
1766, znana powszechnie, jako ta „bez napisów M.D.L. i REG.POL. na bokach
rewersu”. Wydawało mi się to niekonsekwencją, że oto te 3 warianty określa się
definitywnie, jako pruskie podróbki a przy podobnym monogramie na innych
znanych odmianach opisanych, jako oryginały, nie zwraca się już na to uwagi.
Proszę zobaczyć na poglądową ilustrację poniżej, zawierającą trzy różne monety
z rocznika 1766. Na górnym zdjęciu znajduje się najbardziej standardowa i
popularna odmiana oryginalnego srebrnika, do którego nie ma żadnych
wątpliwości, że jest oryginalny. Na zdjęciu środkowym prezentuje się menniczy egzemplarz
z oryginalnej i sporo rzadszej odmiany „bez napisów po bokach rewersu”, a na samym
dole, dla kontrastu pokazuję jedną z monet opisanych w katalogu, jako pozycja
15.a4 „pruskie fałszerstwo”, bo przecież zawiera „cyfrę „1” w nominale
niepasującą do koncepcji forsowanej przez autorów.
Jak widać na pierwszy rzut oka, na rewersie każda
moneta posiada zdecydowanie inną cyfrę „1”, dlaczego więc według katalogu, tylko
dwie górne są oryginalne? Dodatkowo spójrzmy na monogramy SAR na awersie, bo
tam różnice są jeszcze większe i ważniejsze w kontekście dalszych rozważań.
Moneta górna posiada najbardziej popularną odmianę monogramu SAR, którą
rozpoczęto umieszczać na monetach w 1766 i która okazała się być stosowana praktycznie
w niezmienionej formie na wszystkich późniejszych rocznikach srebrnikach. Na
dwóch pozostałych monetach monogramy są zdecydowanie odmienne, a główną różnicą
jest „pętelka” zlokalizowana w środkowej części litery „R”. Drugą istotną cechą
odróżniającą obie odmiany monogramów jest litera „S”, która na dwóch dolnych
monetach jest jakby bardziej „stroma” i smukła. Oczywiście różnią się też
korony, na górnej monecie jest mniejsza i bardziej trójwymiarowa, a dwie dolne
trzymają podobny styl, są bardziej płaskie. Teza autorów o płaskich koronach w
fałszerstwach i odmiennych cyfrach „1” tym samym pęka jak bańka mydlana już na
pierwszym przykładzie. Wszystkie trzy monety są oryginalne.
Mnie prywatnie podczas analiz, obok monogramów
zastanawiała jeszcze litera „G” w skrócie „grosz”. Zauważyłem, że na monetach,
których oryginalności byłem w 100% pewny, dolna krawędź litery jest zawsze
pozioma i prosta. Dlatego roboczo zakładałem, ze ta cecha może mi się przydać
do późniejszego odróżniania podróbek. Nie znalazło to jednak potwierdzenia w
dalszych badaniach. Okazało się, że ta zależność nie może zostać wykorzystana,
bo istnieją przykłady po „obu stronach barykady”, gdzie dół litery „G” nie jest
idealnie prosty. Jak choćby w powyższych ilustracjach. Pisze o tym, by pokazać
ile detali trzeba brać pod uwagę badając monety i budując na tej podstawie
własne teorie. Sam nie raz nieźle pobłądziłem, więc wiem jak to jest J.
Jednak koronnym argumentem, na to, że panowie
Parchimowicz i Brzeziński trafili kulą w płot, są oczywiście monety, jakie
kilka miesięcy temu odkryłem w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi.
A konkretnie chodzi o Skarb z Brzezin, słynny choćby z odkrycia nowej odmiany
półzłotka 1769 w artykule, który można znaleźć TU LINK Czekałem dłuuugo na taki znak od patrona
numizmatyków i w końcu go otrzymałem. Otóż przypomnę tylko, że miałem możliwość
przebadania skarbu srebrnych monet Poniatowskiego, którego ukrycie datuje się
na rok 1769. To o tyle ważne, że można z ogromną dozą prawdopodobieństwa
założyć, że znajdujące się w nim monety są w całości oryginalne. A to dlatego,
że pierwsze pruskie fałszerstwa monet SAP zgodnie z danymi z Berlina i z
posiedzeń polskich komisji skarbowych, datuje się na początek lat
siedemdziesiątych osiemnastego stulecia. Tym samym, dla zagadnienia prawidłowego
odróżnienia falsyfikatów od oryginałów, te monety były dla mnie jak Święty
Grall dla poszukiwacza skarbów. Coś w ten deseń J.
To właśnie wśród tych znalezionych tam srebrników
zaobserwowałem kilka monet, które autorzy katalogu określili wcześniej, jako
podróbki. W ten sposób zyskałem finalne potwierdzenie swoich wcześniejszych
obaw i jasną wskazówkę, że cechy wskazane w tej publikacji nie mogą być podstawą
do skutecznego wykrywania pruskich produktów. Dla zilustrowania tego faktu, poniżej
prezentuje zdjęcia dwóch takich „świętograllowych” groszy 1766 rodem z
brzezińskiego skarbu.
W ramach tego skarbu, na 4 egzemplarze z rocznika
1766 aż 3 sztuki zostały opisane w katalogu, jako falsy. Jak widać na
zdjęciach, są to pięknie zachowane, połyskujące dobrym srebrem egzemplarze. Jakże
inne od „rzeczywistych prusaków”, które będziemy oglądać już za chwilę. Podsumowując
ten fragment, uzyskaliśmy niemal niepodważalny dowód, że egzemplarze z monogramem
z bardziej płaska koroną i z „pętelką” na literze „R” oraz z odmiennymi cyframi
„1” na rewersie, są jednak oryginałami. Skoro względem pruskich podróbek srebrników
z 1766 nie możemy zaufać informacjom zawartym w katalogu, a innych roczników pruskich
groszy autorzy nawet „nie dotknęli”, to idźmy dalej w poszukiwaniu pewniejszych
źródeł i dobrych odpowiedzi.
Jakie są, więc cechy fałszerstwa srebrników, które wyznaje
nasz kolejny przywołany na pomoc ekspert od okresu SAP. Pan Rafał Janke odróżniając
ten nominał zwraca uwagę zarówno na awers jak i rewers monety. Główne cechy,
których używał to: odmienny kształt korony nad monogramem królewskim (duża i
szeroka), litera „S” w monogramie „SAR” (jest węższa i bardziej stroma od
oryginału), odmienny splot na środku litery „R” (znajduje się tam pozioma
kreska). Zatem mamy aż 3 cechy na awersie. To zdecydowanie więcej zmiennych do
analizy niż w katalogu. A rewers jego zdaniem możemy odróżnić po literze „M”
(jest identyczna jak na fałszywych złotówkach SAP) oraz dodatkowo zwraca uwagę
na literę „C”, która znów (taka było na półzłotkach) jest bardziej okrągła vs
smukłe „C” na oryginałach. Poniżej ilustruję te wszystkie zmienne i każdej z
cech przydzieliłem numerek. Zdaniem Rafała Janke, sprawa wyglądała tak:
Podsumowując, Pan Rafał dodaje 5 nowych cech oraz w
ogóle nie wspomina o użytym przez autorów katalogu odmiennym kroju cyfry 1. W
każdym razie mamy teraz do dyspozycji drugą opinię, która znacząco różni się od
wcześniejszej teorii. To, że duet autorów nie ma racji już udowodniłem, teraz
czas na ocenę przydatności drugiej tezy. Jak widać Rafał Janke użył do analizy
jedynie monet z rocznika 1767, które mimo posiadania dwóch różnych odmian
koron, są nieco łatwiejsze do oceny. Faktem jest, że nie występuje już na nich ten
niezwykły monogram SAR z „pętelką”, który mi osobiście sprawił tak wiele
kłopotów w roczniku 1766 i na którym „wyłożyli się” autorzy katalogu. Sprytny
ruch, doświadczonego gracza J. Zatem jeśli miałbym ocenić użyteczność
teorii Rafała Janke tylko dla rocznika 1767, to mogę z czystym sumieniem
napisać, że wszystkie te zależności, są moim zdaniem prawidłowe. Ocena ORYGINAŁ
vs PRUSKI FALS, jaką pokazałem na ilustracji powyżej jest OK i można na niej
polegać w ocenie monet z 1767. Moje analizy doprowadziły mnie po 2 latach do
podobnych wniosków. Z tym, że ja przecież postanowiłem załatwić ten problem
„globalnie” i znaleźć cechy uniwersalne, które sprawdzą się w dla każdej monety
z okresu 1766-1768. Bo w końcu w tych trzech rocznikach występują pruskie
podróbki. Zatem, jakie cechy znajdą potwierdzenie w moich obserwacjach?
Ja na wstępie uważam, że co do zasady, w pierwszym
kroku należy zwracać na kolor monety. Większość napotkanych przeze mnie
falsyfikatów srebrników z Prus, z uwagi na ekstremalnie niską zawartość srebra
i kiepski proces bielenia krążków, zdecydowanie różni się kolorem od
oryginalnych monet z Warszawy. Ta cecha sprawdza się nawet „na oko” i dotyczy
obu stron krążka. Żeby jednak być na 100% pewnym sugeruje zwrócić uwagę na
kilka cech awersu i rewersu, które zasadniczo są obecne na każdej trefnej
monecie. Jeśli chodzi o awers, to proponuje 3 zmienne, z których jedna jest
główna i decydująca a dwie dodatkowe można uznać za nieco „szczególarskie”. Poniżej
opis tych cech i przykładowe zdjęcie fałszywego awersu oraz porównanie podróbki
z monetami oryginalnymi.
CECHY
AWERSU:
a) odmienna pętelka w literze „R” monogramu,
z charakterystyczną poziomą poprzeczką;
b) korona 2-D, bez cech trójwymiarowości;
c) większa wolna przestrzeń pomiędzy
literami S,A i R;
Warto zwrócić uwagę na fakt, że prezentując
przykładowy podrobiony awers nie podkreślam, iż na koronie zamiast krzyża
pruscy wizjonerzy zainstalowali „antenę” J. Ach gdyby to
było takie proste... Niestety, mamy kilka pruskich stempli awersu i na innych, ten
błąd został poprawiony, krzyż wrócił na koronę, stąd nie jest to cecha
wystarczająco uniwersalna by była dla nas przydatna. Jednak nie jest źle i mamy
szczęście, bo pewnie to niemiecka dokładność fałszerzy sprawiła, że większe różnice
po tej stronie monety praktycznie nie występują, co sprawia, że są one dla oka niemal
niezauważalne. A to z kolei w praktyce oznacza, że spokojnie możemy założyć, iż
na monetach bitych w Prusach z datami 1766, 1767 i 1768 awersy są za każdym razem
niemal identyczne. I to właśnie stanowi ich podstawową słabość, a dla nas
tworzy niemal komfortowe warunki w ich odróżnianiu.
Teraz czas na rewersy. Na tą stronę monety zalecam
zaglądać dopiero wtedy, kiedy już ocenimy kolor krążka oraz znajdziemy pokazane
powyżej cechy na awersie. A to dla tego, że litery i cyfry użyte przez naszych
zaborczych sąsiadów są, co prawda dość charakterystyczne, ale trudno jest mi je
jakoś uniwersalnie nazwać i tu opisać. Na podrobionym rewersie pokazanym na pierwszej
ilustracji dzisiejszego tekstu możemy zaobserwować, że brak jest jakiś
jaskrawych błędów i wyraźnych cech, które na pierwszy rzut oka dyskwalifikują
monetę i jasno wskazują na fałszerstwo. Znam przykłady pruskich stempli rewersu
wykonanych bardzo starannie oraz takich, które wyglądają jakby rytownik miał „nieco
gorszy dzień”. A właściwie to powinienem napisać „gorszą noc”, bo przecież jak
pamiętamy z artykułu Elke Bannicke, fałszywe monety pod polskim stemplem bito w
pruskich mennicach jedynie na nocnej zmianie. Jak dla mnie, to te wszystkie
„prusaki” mają bardzo podobny i spójny styl rewersu, który trudno jest
opisać, ale za to dość łatwo można go zapamiętać. Dlatego jeśli popatrzycie na zaprezentowane
poniżej przykłady, to sami po pewnym czasie uznacie, że ogólnie są to monety
wystarczająco odmienne by je odróżnić nawet po samym rewersie. Rafał Janke
wskazuje nam na tej stronie konkretne litery, na które warto zwracać uwagę.
Osobiście przyznam, że dla mnie te cechy nie są wystarczająco oczywiste i w
praktyce okazały się średnio przydatne. Generalnie po tej stronie panuje
większe zamieszanie, spowodowane nie tylko przez falsy, ale przez to, że litery
i cyfry użyte na rewersach monet oryginalnych (szczególnie w roczniku 1766) są
na tyle różnorodne, że koncentrując się tylko na tych detalach, szybciej można
dostać oczopląsu niż uzyskać pewność oceny. Na to przecież właśnie złapali się
autorzy katalogu, więc ja się tego tu nie podejmuje…Wystarczy, ze napiszę tak –
rewersy pruskich srebrników są po prostu nieco inne od oryginałów. Potrzeba
praktyki, żeby to ogarnąć.
A teraz dla tej praktyki, pokażę jeszcze ilustrację
z sześcioma przykładowymi rewersami pruskich falsów z różnych roczników. Proszę
sobie trochę potrenować J.
Jak widać na zdjęciach, kolor i faktura krążków
często budzi podejrzenia i może być użyteczna dla odróżnienia podrobionych
groszy. Mamy też na rewersach kilka obowiązujących wzorów puncy „1”, które
prusacy stosowali zamiennie. Dla zasady dodam jeszcze informacje, że tak
naprawdę, to po tej stronie monety znajduje się jedno jaskrawe fałszerstwo, a
mianowicie data. Prusacy fałszowali polskie monety od początku lat
siedemdziesiątych, ale dla niepoznaki na podróbkach umieszczali daty od 1766 do
1768. Pewnie do tych monet mieli dobry dostęp i na ich wzór sporządzali swoje stemple.
Jeśli chodzi o dobór zdjęć do ilustracji powyżej, to nie był przypadkowy. Mamy
tam 4 przykłady monet z umieszczonym rocznikiem 1767, które z moich obserwacji
są najczęściej spotykane. Dwie monety z 1768 pochodzą z mojego zbiorku i
podobnie jak egzemplarz z data 1766, są zdecydowanie rzadsze. To tyle, jeśli
chodzi o moje przemyślenia na temat popularności poszczególnych roczników.
Teraz już czas na pokazanie monet w ujęciu
katalogowym. Ponieważ w najnowszej publikacji „Monety Stanisława Augusta
Poniatowskiego” srebrniki z 1766 opisane, jako „pruskie” okazały się być oryginałami,
to nie znajdziecie ich w zestawieniu poniżej. Z drugiej strony, znajdą się tam
dwa egzemplarze, gdzie autorzy pomylili się „w dugą stronę” i falsy z datą 1766
i 1767 opisali, jako monety „dobre”. Pruskich monet z datą 1768 nie opisali w
ogóle, więc chociaż tutaj nie będzie problemu i wszystko będzie nowe. Jak widać
jest z tym wszystkim teraz trochę zamieszania…
FAŁSZYWE
PRUSKIE SREBRNIKI 1766-1768
1766 – 15.a1
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat
Rewers:
napis w 9 wersach, 1.GR./320/EX/MARCA/PURA.COL./1766./F.S./R.POL./M.D.L.
Uwaga: w katalogu „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego” ten
egzemplarz został błędnie opisany, jako oryginał.
1767
– 15.b3 (korona bez krzyża)
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat.
Rewers:
napis w 9 wersach 1.GR./320/EX/MARCA/PURA.COL./1767./F.S./R.POL./M.D.L.
Uwaga: w katalogu „Monety Stanisława Augusta Poniatowskiego” ten
egzemplarz został błędnie opisany, jako oryginał.
1767
– 15.b5? (korona z krzyżem, odmienna punca górnej cyfry 1)
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat, korona z krzyżem.
Rewers:
napis w 9 wersach 1.GR./320/EX/MARCA/PURA.COL./1767./F.S./R.POL./M.D.L.
1767
– 15.b6? (korona z krzyżem, odmienna punca dolnej cyfry 1, brak kropki po PURA)
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat, korona z krzyżem.
Rewers:
napis w 9 wersach 1.GR./320/EX/MARCA/PURA COL./1767./F.S./R.POL./M.D.L.
1768
– 15.c3?
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat
Rewers:
napis w 9 wersach 1.GR./320/EX/MARCA/PURA.COL./1768./F.S./R.POL/M.D.L.
1768
– 15.c4? (brak kropki po PURA)
Awers:
ukoronowany monogram królewski „SAR” wpisany w kwadrat
Rewers:
napis w 9 wersach, 1.GR./320/EX/MARCA/PURA COL./1768./F.S./R.POL./M.D.L.
Łącznie, pokazałem dziś przykłady 6 wariantów pruskich
fałszerstw srebrników SAP z datą 1766, 1767 i 1768. I to w sumie na tyle, jeśli
chodzi o prostowanie błędów. Podsumowując, zostawiam czytelników z najbardziej
aktualnymi informacjami na temat pruskich podróbek srebrnych groszy SAP, jakie sam
dziś posiadam. Z góry przepraszam, jeśli ktoś sugerował się pierwszą wersją tekstu,
która okazała się niefortunna. Jakoś wówczas nie chciało mi się wierzyć, że „w poważnym
katalogu” mogą się aż tak pomylić… Dziś wreszcie rozprawiłem się z tematem i
jeden kamień spadł mi z serca. Stary tekst pozostawię na blogu jako dobry
przykład na to, jak w numizmatyce szybko może zmienić się punkt widzenia. Dla
jasności oczywiście opatrzę go odpowiednim komentarzem i dam linka do tego
tekstu, by już nikogo więcej nie zmylić. Przy okazji, drobna prośba do tych
kilku firm, którym nadal zależy na dobrych opisach sprzedawanych monet i
linkują lub cytują dane z mojej strony. Proszę o weryfikacje „po nowemu”
pruskich monet groszowych 1766-1768 wystawianych na przyszłych aukcjach. Miłośnikom
monet Poniatowskiego dziękuję za doczytanie do tego momentu i zapraszam niebawem,
bo drugą ręką pisze już kolejny tekst. O czym będzie? To niespodzianka J.
We
wpisie wykorzystałem zdjęcia z archiwów Warszawskiego Centrum Numizmatycznego,
Antykwariatu Numizmatycznego Michał Niemczyk, z Gabinetu Numizmatycznego
Damiana Marciniaka, portalu aukcyjnego Violity, portalu dla kolekcjonerów
MyViMu oraz z Muzeum Narodowego w Krakowie i Muzeum Archeologicznego i
Etnograficznego w Łodzi. Użyłem również informacji zawartych w katalogu „Monety
Stanisława Augusta Poniatowskiego” autorstwa Janusza Parchimowicza i Mariusza
Brzezińskiego oraz danych uzyskanych z badań Rafała Janke. Filmik z utworem
Jacka Kaczmarskiego „Ballada o bieli” pochodzi z serwisu Youtube.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz